Donker is gevallen over de stad Santa Fe, en de menigte wordt onrustig.
“Verbrand hem! Verbrand hem!” roepen de feestvierders in de warme septemberlucht.
Voor de menigte – zo’n 23.000 vrouwen, mannen en kinderen – hangt een marionet van 1,5 meter hoog aan een paal op een verhoging boven Fort Marcy Park. Binnenkort zal Zozobra, genoemd naar een Spaans woord dat ruwweg vertaald “angst” of “angst” betekent, in vlammen opgaan, samen met de collectieve somberheid van de stad.
Op het oog een afzichtelijke maar keurig geklede lange, dunne clown, met Mick Jagger-lippen, een bos blauw haar, grote oren en een witgerokte smoking met een gouden vlinderdas, kreunt Zozobra in protest. Kaken klapperen, hoofd draait langzaam van links naar rechts, demon-rode ogen heen en weer, hij zwaait met zijn dunne armen in een vergeefse sterfbed dans.
Verstopt in zijn androgyne frame zijn stukjes van “somberheid” – gekrabbelde spijt, echtscheidingspapieren, uitzetting aankondigingen, en een nooit gebruikte trouwjurk.
Terwijl het grootste deel van de menigte gespannen wacht op Zozobra’s imminatie, onderbroken door hoongelach en gejoel, zijn sommige kinderen in het publiek duidelijk geschrokken. Een kleine jongen in de armen van zijn vader draait zich om en graaft zijn gezicht in de nek van zijn vader. “Ik ben bang,” zegt hij. “Het is in orde,” stelt zijn vader hem gerust. “Hij is niet echt.”
Aan Zozobra’s voeten wordt een stoet van witte “glooms”, kinderdansers die op kleine geesten lijken, weggejaagd door de Vuurdanseres, die Zozobra beschimpt in een waas van rood. Tenslotte, als Zozobra’s gekreun een hoogtepunt bereikt, steekt de bewaker van de vlam een fakkel in Zozobra’s lange, vloeiende rok. (Het gekreun komt van een opname achter de schermen, uitgezonden over luidsprekers, en wordt gesynchroniseerd met het openen en sluiten van de enorme mond van de marionet). Het publiek juicht als de vlammen hem snel verteren, samen met al hun afgedankte somberheid van het afgelopen jaar. Te midden van een flits van vuurwerk valt wat er van hem over is op de grond in een anticlimactische val. Een hardnekkige witte arm, gebogen bij de elleboog, de vingers naar de hemel wijzend, is het laatste stukje “Old Man Gloom” dat in de vlammen opgaat. Het hele gebeuren is in enkele minuten voorbij.
Al 86 jaar lang komen de inwoners van Santa Fe in september bijeen om getuige te zijn van de verbranding van Zozobra. Ze komen omdat het een spektakel is als geen ander. Ze komen om vermaakt te worden. Ze komen om een uniek Santa Feaans ritueel te eren in een stad die zichzelf de “Stad Anders” noemt. Maar bovenal komen ze voor de sublieme voldoening om hun verdriet in rook te zien opgaan.
“Ik denk dat ze een catharsis nodig hebben, een ontlading,” zegt Ray Valdez van de Santa Fe afdeling van de Kiwanis Club, de producent van het evenement, die al 21 jaar helpt bij het orkestreren van de bouw en het verbranden van Zozobra. “Ze hebben een boeman nodig, een monster waar ze hun somberheid op kunnen richten. We stoppen al onze slechte, slechte dingen in hem, en het zal allemaal verdwijnen, al is het maar voor even.”
Valdez raakte verslingerd aan de Zozobra-mystiek na zijn eerste ontmoeting met Old Man Gloom op 6-jarige leeftijd. De volgende jaren was hij geobsedeerd door het verbranden van poppen, herinnert hij zich.
Hoe schokkend het vandaag ook mag zijn, het verbranden van Zozobra begon als een soort artistieke grap. In 1924 verbrandde de plaatselijke kunstenaar Will Shuster de eerste Zozobra in de achtertuin van een vriend, tot vermaak van een paar collega-kunstenaars. Het was zijn manier om de draak te steken met La Fiesta de Santa Fe, een somber, 300 jaar oud feest ter herdenking van de herovering van het gebied door de Spanjaarden op 14 september 1692, na hun verdrijving door de plaatselijke Pueblo-indianen 12 jaar eerder.
Fiesta “was een beetje stijfjes geworden en misschien te commercieel,” schreef Shuster in de Santa Fe Scene in 1958. “De artiesten en schrijvers van Santa Fe broedden een hilarisch post-Fiesta fiesta uit, genaamd El Pasatiempo. En Zozobra was geboren.” (Pasatiempo is het Spaanse woord voor tijdverdrijf of amusement.)
Terwijl de moderne Zozobra lijkt op een enge clown in een smoking, leken zijn vroegste voorouders meer op karikaturen van Spaanse ontdekkingsreizigers. “In het begin maakten ze kleine conquistadors, met sikjes,” zegt Valdez. “Maar de Fiesta-bestuurders bleken gevoel voor humor te hebben, en in 1926 vroegen ze Shuster om Zozobra bij het publiek te introduceren. In de loop der jaren trok het jaarlijkse evenement steeds meer publiek en verhuisde uiteindelijk naar het park. Het evenement, dat nu vlak voor het begin van Fiesta wordt gehouden, is ook het begin geworden van het feest dat Shuster met Zozobra had bespot. Als de menigte de straat op gaat na de verbranding van Old Man Gloom, weerklinken kreten als “Viva la fiesta!” door de historische straten van de stad.
Naast het verliezen van de sik en het aannemen van een meer monsterlijke houding, is Zozobra groter geworden (in de jaren 1930, na een gênant ongeluk met een slecht passende lendendoek, schafte hij zijn handelsmerk lange witte rok aan). Zijn gestalte en gelaatstrekken zijn in wezen hetzelfde gebleven sinds 1938, hoewel zijn haar en zijn smoking van kleur veranderen van jaar tot jaar, en enkele strategisch geplaatste pyrotechnieken nu extra vonk toevoegen aan zijn spectaculaire ondergang.
Ondanks zijn Twiggy-achtige figuur weegt Zozobra 1.800 pond. Zijn frame is gemaakt van meubelkwaliteit hout (“het brandt beter,” zegt Valdez), en de rest bestaat uit kippengaas, honderden meter ongebleekt mousseline, genoeg spijkers en schroeven om een klein huis te bouwen, katrollen, twee pizzapannen (voor de ogen), duct tape, versnipperd papier en honderden met somberheid beladen voorwerpen die door het publiek zijn ingezonden. Een groep vrijwilligers, onder toezicht van Valdez, heeft twee maanden nodig om Old Man Gloom in elkaar te zetten.
Santa Fe is niet de enige gemeenschap die zijn collectieve wee naar de hemel stuurt. Shuster vond inspiratie in soortgelijke rituelen uit andere culturen, waaronder de viering van de Heilige Week door de Yaqui-indianen in Mexico, die een beeltenis van Judas verbranden nadat ze hem op een ezel door het dorp hebben laten paraderen, en een traditie in Caraïbische vissersdorpen waarbij papieren bootjes in brand worden gestoken en de zee op worden geduwd in de hoop dat de vissers een veilige doorgang krijgen. Zozobra doet ook denken aan Wickerman, een vogelverschrikker-achtige beeltenis die door de Galliërs aan het eind van het oogstseizoen werd verbrand.
Zozobra zelf heeft andere, soortgelijke beeltenisverbrandingen geïnspireerd, waaronder Burning Man, dat elke zomer in Nevada wordt gehouden, en Albuquerque’s El Kookookee – de Boeman. Maar Zozobra, in al zijn afzichtelijke, slungelige glorie, blijft enig in zijn soort.
Voor sommigen benadert de massale zuivering van somberheid zelfs een spirituele ervaring.
“Het voelde als een vernieuwingsritueel,” zegt David Gold, die al 35 jaar bijna elke verbranding van Zozobra bijwoont, terugdenkend aan de vuurzee van 9 september. “En er zat een kracht achter – de kracht van dat groepsbewustzijn.”
Maar er zit ook een sinistere kant aan dit eigenaardige ritueel. Zozobra is tenslotte een zondebok. “We hebben onze boeman, we hangen hem op aan een paal en verbranden hem,” zegt Valdez. “Wat is een betere zondebok dan dat?”
Inderdaad is de oude man Gloom soms een symbool geworden van een grotere maatschappelijke malaise: Inwoners van Santa Fe herinneren zich nog dat Zozobra tijdens de Tweede Wereldoorlog Japanse trekken aannam en in de jaren zeventig een Nixon-achtige grijns opzette.
Maar misschien vinden wij Santa Feans, jong en oud, Engelsman en Spanjaard, pueblo-indiaan en Mexicaan, een deel van de reden waarom we zo’n sublieme voldoening vinden in Zozobra’s brandende ondergang, is omdat we allemaal ooit zelf zondebok zijn geweest. En de kans is groot dat we ook allemaal wel eens onze eigen somberheid op iemand anders hebben geprojecteerd.
Hoewel de Zozobra-traditie pas 86 jaar oud is, zet zij een rituele zuivering van ellende voort die teruggaat tot de oudheid. De oorsprong van het woord “zondebok” is te vinden in het Oude Testament van de Bijbel. In Leviticus 16 draagt God aan Aäron, de oudere broer van Mozes, op om een geit in de woestijn los te laten om de zonden van het volk Israël weg te dragen:
“En Aäron zal zijn beide handen op de kop van de levende geit leggen en over hem al de ongerechtigheden van de kinderen Israëls belijden . En hij zal de bok loslaten in de woestijn.”
De oude Grieken beoefenden een zondebokritueel, maar in plaats van een dier te verbannen, wierpen zij een mens uit – hetzij een bedelaar, misdadiger of kreupele. In andere culturen werden zondebokken ter dood gebracht.
Onze eigen geschiedenis is bezoedeld met het duistere onrecht van het tot zondebok maken, van het op de brandstapel zetten van vrouwen die beschuldigd werden van hekserij in Salem, Massachusetts, tot het lynchen van zwarten in het Zuiden.
Het Zozobra-ritueel, met zijn onschuldige verdrijving van gemeenschappelijke somberheid door het verbranden van een reusachtige houten pop, is een weerspiegeling van beschaafdere tijden.
“Hij mag dan een zondebok zijn, maar het is beter dan een mensenoffer,” zegt Gold lachend.
Terwijl ik de laatste van Zozobra nr. 86 zie smeulen, terwijl stukjes as op mijn haar en kleren vallen, kan ik niet anders dan een steek van verdriet voor hem voelen. Als ik deze onvrijwillige drager van het leed van de hele stad in vlammen zie opgaan, voel ik me, nou ja, een beetje somber. Zozobra’s gekerm en angstige gebaren zijn zo overtuigend dat hij in de loop van de avond bijna menselijk begint te lijken.
Maar de man die Zozobra het beste kent, is niet sentimenteel over het feit dat zijn grillige creatie gereduceerd wordt tot een hoopje sintels.
“Het is leuk om hem te bouwen en hem dan vernietigd te zien worden,” zegt hij. “Hij kan schreeuwen en huilen zoveel hij wil, maar het zal niet helpen. Gloom moet verbrand worden.”