Een 1,8 miljoen jaar oude schedel ontdekt in Dmanisi, Georgië, is een van de oudste fossielen van hominidae die buiten Afrika zijn gevonden.Credit: Valerie Kuypers/Epa/REX/
Close Encounters with Humankind: A Paleoanthropologist Investigates Our Evolving Species Sang-Hee Lee W. W. Norton: 2018.
Veel mensen gaan ervan uit dat paleoantropologie zich alleen met het verleden bezighoudt. De gedachte is dat, afgezien van een nieuwsgierige, enigszins romantische interesse in de vroege verslagen van onze voorouders, deze discipline niet veel kan toevoegen aan het begrip van de huidige mens. De Zuid-Koreaanse paleoantropologe Sang-Hee Lee bestrijdt die opvatting in Close Encounters with Humankind. Zij toont ons onszelf als het levende (en, wat belangrijk is, nog steeds veranderende) resultaat van een wonderbaarlijk samenspel tussen biologie en natuurlijke selectie gedurende de ruwweg 6 miljoen jaar sinds hominins uit de chimpansee-lijn zijn voortgekomen.
Het gebruikelijke verhaal, van tweevoetig aapachtig wezen tot complex gedrag, vermijdend, biedt Lee een originele reis langs ons unieke evolutionaire pad. Wanneer verloren onze voorouders hun vacht? Heeft de smaak voor vlees ons lot veranderd? Was landbouw een zegen of een vloek? Is altruïsme uniek voor ons? Beknopt en boeiend herneemt Lee deze en andere belangrijke vragen over het verhaal van onze evoluerende soort – en geeft een aantal onconventionele antwoorden.
Notably, ondersteunt ze multiregionalisme. Dit is de theorie dat de moderne mens op vele plaatsen tegelijk is ontstaan, in tegenstelling tot het ‘uit Afrika’-model dat uitgaat van één enkele oorsprong van onze soort. Zo gaat zij in tegen de soms starre interpretaties van het fossielenbestand in een literatuur die gedomineerd wordt door de Engelse taal en de westerse wetenschappelijke gemeenschap. In haar boek maakt Azië een comeback als geboorteplaats van de moderne mens en zijn voorouders. Lee herinnert ons eraan dat de Dmanisi hominefossielen uit de republiek Georgië even oud zijn als de vroegste Homo-fossielen die in Afrika zijn gevonden; en dat Homo erectus misschien in Azië is ontstaan en “terug naar Afrika” is gemigreerd om latere Homo-soorten voort te brengen. Zij bespreekt ook de Denisovans, de mysterieuze hominins die naast de moderne mens leefden en veel DNA, maar weinig fossielen hebben achtergelaten. Zij verwijst naar hen als “Aziatische Neanderthalers” om te benadrukken hoe de reconstructie van het evolutieverhaal van de Europese hominins niet mag worden losgekoppeld van dat van hun Aziatische neven.
De vindplaats bij Peking waar de 750.000 jaar oude fossielen van de ‘Peking Man’ Homo erectus werden gevonden.Credit: Granger/REX/
Niet alles in Close Encounters with Humankind gaat over het verleden. Zijn mensen nog steeds aan het evolueren? Over het algemeen wordt gedacht dat onze interactie met de wereld door middel van cultuur en technologie (zoals kleding, gereedschap of medicijnen) de druk op ons lichaam om zich biologisch aan te passen aan de omgeving heeft verminderd. Lee betwist deze zienswijze en laat een reeks andere bewijzen zien voor de voortdurende evolutie van de mens. Zij wijst op studies over huidskleur als bewijs.
Donkere huid is vermoedelijk geëvolueerd bij de eerste bontloze hominins in Afrika, ter bescherming tegen de ultraviolette straling in intens direct zonlicht. Hominins die op hogere breedtegraden leven, zo redeneert men, zouden aan minder UV-straling worden blootgesteld, en zouden dus minder actieve melanocyten nodig hebben (de cellen die het pigment melanine produceren). Dat zou grotendeels de lichtere huid verklaren van bevolkingsgroepen in gebieden die verder van de evenaar af liggen. Onderzoek door geneticus Iain Mathieson, nu aan de Universiteit van Pennsylvania in Philadelphia, en zijn collega’s op een groot oud-DNA-monster van West-Euraziatische populaties heeft echter aangetoond dat de lichte huid van Europeanen te wijten is aan een nieuwe genvariant die niet meer dan 4.000 jaar geleden is ontstaan (I. Mathieson et al. Nature 528, 499-503; 2015). Zij koppelen de lichtere huid van deze populaties aan de opkomst van de landbouw en sedentaire gemeenschappelijke levensstijlen, een zienswijze die Lee voorstaat.
Zoals zij laat zien, leidde de verschuiving naar landbouw tot een dieet gebaseerd op verwerkte granen en zetmeel, dat een tekort heeft aan veel voedingsstoffen, waaronder vitamine D. Dit tekort dwingt het lichaam om zelf de vitamine te synthetiseren – een metabolisch proces dat de absorptie van UV door de huid vereist. De mutatie voor een blekere huid bij Europeanen die door Mathieson werd vastgesteld, zou de UV-absorptie maximaliseren bij bevolkingsgroepen met een lage vitamine D-inname. Met dit voorbeeld benadrukt Lee hoe cultuur – in dit geval landbouw en een verandering in dieet – de evolutie zelfs zou kunnen hebben versneld.
Boerderij leidde ook tot een bevolkingsexplosie, ondanks een verhoogde kwetsbaarheid voor besmettelijke ziekten in gevestigde gemeenschappen. De beschikbaarheid van granen maakte het mogelijk kinderen eerder te spenen en betekende dat vrouwen met kortere tussenpozen konden bevallen. De resulterende bevolkingstoename bracht een grotere genetische diversiteit met zich mee, “de grondstof van de evolutie”. Een ander bewijs van het feit dat onze biologie nog steeds aan verandering onderhevig is, is de lactasemutatie waardoor sommige mensen in ten minste de afgelopen 5000 jaar melk tot op volwassen leeftijd konden verteren. Deze excentriciteit, die minder voorkomt in Oost-Azië (voornamelijk China), werd een belangrijk voordeel voor herders en zou een extra mechanisme kunnen zijn om de schaarste aan vitamine D te overwinnen, omdat koemelk rijk is aan deze voedingsstof.
Bovendien is het leven in gemeenschappen van centraal belang voor het succes van onze soort. Zoals Lee opmerkt, werden grote groepen essentieel voor overleving omdat zij hulp bieden, om de moeilijkheden te compenseren van het baren van baby’s met grote hersenen en het verzorgen van deze baby’s gedurende een lange kindertijd. De moderne mens is ook de langstlevende primatensoort: drie generaties kunnen elkaar in de tijd overlappen. Individuen blijven ook na hun voortplantingsperiode “nuttig” door te zorgen voor de nakomelingen van hun kinderen en zelfs voor niet-verwante zuigelingen. Zoals Lee stelt, is het concept van “fictieve verwanten” (hechte banden met mensen buiten familie of huwelijk) uniek voor de mens. Zij wijst op de overblijfselen van een oudere homin in Dmanisi, gedateerd op 1,8 miljoen jaar geleden, die klaarblijkelijk enige tijd zonder tanden heeft overleefd, in een tijd zonder gesofisticeerde werktuigen of de kennis om vuur te beheersen. Dat zou erop kunnen wijzen dat de hominine door de groep met mededogen werd behandeld: het fossiel zou het vroegste bewijs kunnen zijn van menselijk altruïstisch gedrag.
Lee’s stijl is luchtig. Een hoofdstuk getiteld ‘King Kong’ bespreekt Gigantopithecus, de raadselachtige reuzenaap die in China is gevonden en die mogelijk tussen 1,2 miljoen en 300.000 jaar geleden samen met Homo erectus heeft bestaan. Breaking Back’ bekijkt rugpijn als een nadeel van tweevoetigheid. Die toegankelijkheid dreigt soms te sterk te worden gesimplificeerd, en soms dwaalt ze af naar een terrein waar elke eigenschap een functie lijkt te hebben of geëvolueerd lijkt te zijn voor een bepaald gebruik.
Maar uiteindelijk zal Lee zelfs experts inspireren met haar inspanningen om een gebied dat vaak als dor en ondoorgrondelijk wordt gezien, op te helderen. Close Encounters with Humankind benadrukt hoe belangrijk het verleden is. Ons 6 miljoen jaar oude verhaal is massaal gevormd door toeval en een veranderende omgeving. Lee laat zien dat, nu meer dan ooit, onze beslissingen de toekomst van de Aarde en haar bewoners, inclusief onszelf, kunnen bepalen.