Sfeer

Definitie van Sfeer

Sfeer in de literatuur is het gevoel, de emotie of de stemming die een auteur in een verhaal schept door middel van beschrijvende taal. Dit literaire middel is dus in zekere zin de emotionele sfeer waarin de actie plaatsvindt, en ook de emotionele sfeer die het publiek zich tijdens het lezen eigen moet maken. Hoewel de sfeer meestal zeer snel in een literair werk wordt neergezet, kan deze in de loop van de tekst veranderen, afhankelijk van de scène of het stadium van de ontwikkeling van het personage.

Het woord sfeer komt van de Griekse woorden atmos, dat “damp” betekent, en sphaira, dat “bal” of “bol” betekent. Natuurlijk verwijst de definitie van atmosfeer meestal naar het letterlijke omhulsel van gassen dat een planeet omgeeft. Het literaire begrip van atmosfeer komt echter voort uit het meer metaforische gebruik van het woord, waarin het de sfeer, het aura, het klimaat of het gevoel van een plaats betekent.

Gemeenschappelijke voorbeelden van atmosfeer

Sfeer is niet alleen een literaire term; het is ook belangrijk in andere kunstwerken, zoals films, televisie, en kunsttentoonstellingen. Musea hebben bepaalde sferen die ze bijna net zo cureren als de kunst die aan de muur hangt, terwijl films en shows muziek, belichting en soorten camerawerk gebruiken om een bepaalde sfeer neer te zetten. Zo zou je bijvoorbeeld heel andere muziek verwachten bij de aftiteling van een horrorfilm dan bij een romantische komedie. Evenzo was The Blair Witch Project beroemd om het gebruik van zeer bibberige camerashots om de kijker een verontrustend gevoel van angst te geven.

Ooratoren kunnen ook de sfeer van een toespraak op bepaalde manieren neerzetten, zodat de luisteraar een bepaald soort retoriek kan verwachten. Vergelijk bijvoorbeeld de openingswoorden van twee zeer verschillende toespraken die twee verschillende sferen creëren:

Ik ben blij dat ik vandaag samen met u mag deelnemen aan wat de geschiedenis zal ingaan als de grootste demonstratie voor vrijheid in de geschiedenis van onze natie. Ruim tien jaar geleden tekende een groot Amerikaan, in wiens symbolische schaduw wij vandaag staan, de Emancipatie Proclamatie. Dit gedenkwaardige decreet kwam als een groot baken van hoop voor miljoenen negerslaven die waren verschroeid in de vlammen van vernietigend onrecht. Het kwam als een vreugdevolle dageraad die een einde maakte aan de lange nacht van hun gevangenschap.

Martin Luther King, Jr. “Ik heb een droom’-toespraak, 1963

Ik woon al twee jaar in Los Angeles en ik heb het nog nooit zo koud gehad. Ik wil iedereen hier $300 betalen voor GORE-TEX handschoenen. Iedereen. Ik ben serieus. Ik heb het geld.
Voordat ik begin, moet ik erop wijzen dat achter me een zeer bewonderde president van de Verenigde Staten en gedecoreerde oorlogsheld zit, terwijl ik, een kabeltelevisie talkshow host, is gekozen om hier te staan en wijsheid te verkondigen. Ik bid dat ik nooit getuige zal zijn van een afschrikwekkender voorbeeld van wat er mis is met het huidige Amerika.

-Conan O’Brien, Dartmouth College commencement speech, 2011

Belang van sfeer in literatuur

Sfeer is een zeer belangrijk en noodzakelijk onderdeel van elk literair werk, hoewel het niet altijd opzettelijk wordt gecreëerd door de auteur. Veel verschillende elementen dragen bij tot de sfeer: de dictie en de setting die de auteur kiest, de beschrijvingen van mensen en dingen, de manier waarop personages met elkaar spreken, enzovoort. In de eerste alinea van een toneelstuk, kort verhaal of roman wordt de sfeer meestal meteen neergezet; het is belangrijk dat de lezer weet of hij of zij wordt ondergedompeld in een komedie, tragedie, historisch werk, fantasie, of een ander genre.

Voorbeelden van sfeer in de literatuur

Voorbeeld #1

CHORUS: Twee huishoudens, beide gelijk in waardigheid
(In het mooie Verona, waar we ons tafereel situeren),
Van oude wrok tot nieuwe muiterij,
Waar burgerlijk bloed burgerlijke handen onrein maakt.
Van de fatale lendenen van deze twee vijanden
Een paar ster-gekruiste minnaars nemen hun leven,
Wiens ongelukkige piteous omverwerpingen
Door hun dood wordt de strijd van hun ouders begraven.
De angstige passage van hun met de dood bedreigde liefde
en het voortduren van de woede van hun ouders,
die, behalve het einde van hun kinderen, niets kon wegnemen,
is nu het twee uur durende verkeer van ons toneel.
Dat, als u met geduldige oren toekijkt,
wat hier zal missen, ons zwoegen zal trachten te herstellen.

(Romeo en Julia van William Shakespeare)

De proloog van William Shakespeare’s tragedie Romeo en Julia is een uitstekend voorbeeld van het scheppen van sfeer. Het zet de rampzalige gebeurtenissen die zullen plaatsvinden perfect neer en maakt de lezer bewust van de trieste aard van wat komen gaat.

Voorbeeld #2

Ik was doodziek van die lange doodsstrijd; en toen ze me eindelijk losmaakten, en ik mocht gaan zitten, voelde ik dat mijn zintuigen me verlieten. Het vonnis – het gevreesde doodvonnis – was het laatste duidelijke accent dat mijn oren bereikte. Daarna leek het geluid van de inquisitoriale stemmen samen te vloeien in een dromerig onbestemd gezoem. Het bracht in mijn ziel het idee van revolutie – misschien door de associatie met de braam van een molenrad. Dit was maar van korte duur, want weldra hoorde ik niets meer. Toch zag ik een tijdje, maar hoe vreselijk overdreven! Ik zag de lippen van de zwart geklede rechters. Ze leken me wit – witter dan het laken waarop ik deze woorden noteer – en dun tot zelfs grotesk; dun met de intensiteit van hun uitdrukking van vastberadenheid – onbeweeglijke vastberadenheid – strenge verachting van menselijke marteling.

(“The Pit and the Pendulum” door Edgar Allen Poe)

Edgar Allen Poe staat bekend om zijn duistere en macabere verhalen en gedichten. In zijn korte verhaal “The Pit and the Pendulum” wordt een man ter dood veroordeeld tijdens de Spaanse inquisitie. De eerste alinea van het verhaal, hierboven geciteerd, zet een sfeer van verschrikking neer, vooral in de laatste regel waar de zwart geklede rechters witter dan een laken lijken en “dun zelfs tot groteskheid.” De lezer kan alleen maar verwachten dat er een gruwelijk verhaal volgt.

Voorbeeld #3

Ze zijn opgegroeid op kleine, arme ranches in tegenovergestelde hoeken van de staat, Jack Twist in Lightning Flat, aan de Montana-grens, Ennis del Mar uit de buurt van Sage, dicht bij de Utah-grens, allebei middelbare schoolverlaters op het platteland zonder toekomstperspectief, opgevoed met hard werken en ontbering, allebei ruw gemanierd, ruw sprekend, gewend aan het stoïcijnse leven. Ennis, opgevoed door zijn oudere broer en zus nadat hun ouders de enige bocht op Dead Horse Road waren afgereden, hen vierentwintig dollar in contanten en een ranch met twee hypotheken nalatend, vroeg op zijn veertiende een ontberingsvergunning aan waarmee hij de urenlange rit van de ranch naar de middelbare school kon maken. De pick-up was oud, had geen verwarming, één ruitenwisser en slechte banden; toen de versnellingsbak het begaf, was er geen geld om hem te repareren. Hij had tweedejaars willen worden, voelde dat het woord een soort onderscheiding met zich meebracht, maar de truck ging net kapot, waardoor hij direct op de ranch moest gaan werken.

(“Brokeback Mountain” van E. Annie Proulx)

Het prachtige korte verhaal “Brokeback Mountain” van E. Annie Proulx is een stoïcijns, Western-verhaal over twee cowboys die verliefd worden. De eerste alinea van E. Annie Proulx is een prachtig sfeervoorbeeld dat laat zien wat voor karakters deze twee mannen zijn, en in wat voor desolate plaats ze leven. Deze sfeer zinspeelt niet op het liefdesverhaal dat komen gaat, maar in plaats daarvan op de manier waarop elke man zijn leven en worstelingen benadert.

Test je kennis van Sfeer

1. Welke van de volgende uitspraken is de beste definitie van sfeer?
A. Het gevoel of de stemming die door een bepaalde tekst wordt opgeroepen.
B. De houding van de spreker of verteller ten opzichte van een bepaald onderwerp.
C. De reactie tussen verschillende gassen in een omgeving.

2. Welke van de volgende beweringen is waar?
A. Sfeer komt niet voor in toneelstukken.
B. Sfeer wordt meestal al aan het begin van een stuk literatuur vastgesteld.
C. Sfeer is afhankelijk van de manier waarop een personage zich voelt over de setting.

3. Neem de volgende opening van de afstudeerrede op Harvard uit 2004:

Booyakasha – Professor G indahouse aiii. Ik roep de Harvard-massa op, ik doe het met een hoofdletter ‘H’, want Harvard is een plek, u ziet dat ik niet onwetend ben. Dingen als ‘appel’ en ‘sinaasappel’ beginnen niet met een hoofdletter, tenzij ze aan het begin van een zin staan – maar sommige van jullie hersenboxen weten dat waarschijnlijk al. Mijn naam is Ali G en ik vertegenwoordig de UK. U! K! Wat dan ook. Voor degenen onder u die geen aardrijkskunde hebben gestudeerd, het Verenigd Koninkrijk is meer dan 100 mijl hier vandaan, de hoofdstad is? Iemand? Nee, niet jij geografie plein! ….yes, it’s Liverpool.

Welke van de volgende sferen roept de spreker op?
A. Een serieuze sfeer, zoals past bij de ernst van de gelegenheid.
B. Een duistere sfeer, waarin iets vreselijks staat te gebeuren.
C. Een luchtige sfeer, waarin de leerlingen kunnen lachen.