07.10.2019
Niemcy były podzielone w latach 1945-1990. Dokładnie 70 lat po powstaniu Niemiec Wschodnich i 30 lat po pokojowej rewolucji, która doprowadziła do ich upadku, podział ten jest nadal odczuwalny.
Niemiecka Republika Demokratyczna, czyli NRD, znana również po prostu jako Niemcy Wschodnie, została założona jako drugie państwo niemieckie 7 października 1949 roku – cztery lata po zakończeniu II wojny światowej. Republika Federalna Niemiec (FRG), lub bardziej powszechnie znana jako Niemcy Zachodnie, została założona zaledwie cztery miesiące wcześniej.
Podział Niemiec był odzwierciedleniem roszczeń ustanowionych przez zwycięskie siły alianckie w 1945 roku. Po jednej stronie znajdowały się Stany Zjednoczone, Francja i Wielka Brytania, po drugiej Związek Radziecki. Połączyły one siły, aby pokonać faszystowskie Niemcy, ale potem ich drogi się rozeszły.
Alianci zachodni ustanowili demokrację parlamentarną w Niemczech Zachodnich, podczas gdy terytorialne panowanie sowieckiego dyktatora Józefa Stalina objęło prawie całą Europę Wschodnią. Najwyraźniej rozpoznawalne cechy państw Europy Wschodniej: Planowane gospodarki, brak rządów prawa, brak wolności prasy, brak swobody przemieszczania się. Polska, Węgry, Rumunia i Niemcy Wschodnie to tylko niektóre z krajów zmuszonych do życia pod tymi zasadami aż do upadku żelaznej kurtyny w 1989/1990 roku. Ideologicznie postrzegały siebie jako demokracje ludowe, ale w rzeczywistości były dyktaturami.
Niemcy Wschodnie zajmowały szczególną geograficzną i polityczną rolę w bloku wschodnim, ponieważ wolna Europa znajdowała się na ich zachodniej granicy. Co więcej, w sercu ich terytorium znajdował się podobnie podzielony Berlin – dawna stolica nazistowskich Niemiec. Miasto to było symbolem nazistowskich Niemiec i wszyscy alianci chcieli mieć jego kawałek. W ten sposób Berlin Zachodni stał się również wyspą wolności w komunistycznych Niemczech Wschodnich.
Czytaj dalej: How did West Germany respond to the building of the Berlin Wall?
Berlin Wall ends mass exodus in 1961
In divided Berlin, the clash between the competing systems of capitalism and socialism could not have been more stark. Miasto, liczące 3,3 miliona mieszkańców, było punktem zapalnym zimnej wojny – i do 1961 roku było także dziurą, przez którą uciekali uchodźcy. Ta dziura została jednak zatkana wraz z budową muru berlińskiego w 1961 roku. Do tego momentu ponad milion osób, mających dość gospodarki braku i intelektualnego klimatu niewolnego społeczeństwa, odwróciło się od NRD.
Ucieczka z Berlina Wschodniego
Po wzniesieniu muru ludzie w całych Niemczech coraz bardziej się wyobcowali. Mimo to polityka detente kanclerza Niemiec Zachodnich Willy’ego Brandta doprowadziła w latach 70. do dyplomatycznego zbliżenia ze Wschodem. Brandt, socjaldemokrata, otrzymał za swoje wysiłki Pokojową Nagrodę Nobla. W 1973 roku oba państwa niemieckie stały się pełnoprawnymi członkami Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), cementując swoje istnienie.
Gorbaczow przyspiesza upadek NRD
Pomimo tego, względna stabilność w NRD była krótkotrwała, trwała tylko kilka lat. Reżim po prostu nie był ekonomicznie opłacalny. Historyk Frank Bösch twierdzi, że trudności gospodarcze były jedną z głównych przyczyn upadku dyktatury wschodnioniemieckiej. Jako przykład Bösch, który jest dyrektorem Centrum Historii Współczesnej im. Leibniza w Poczdamie (ZZF), wskazuje na duże zadłużenie NRD w krajach zachodnich.
Mówi on, że kolejnym czynnikiem przyczyniającym się do tego było niezadowolenie obywateli, „które przejawiało się w niesamowitej chęci opuszczenia kraju.” Kiedy Michaił Gorbaczow, który był postrzegany jako reformator, przejął stery w Związku Radzieckim w 1985 roku, wielu ludzi w NRD miało nadzieję, że on również przyniesie zmiany w ich systemie. Jednak przywódca NRD Erich Honecker pozostał nieugięty.
Ludzie wyrażali swój gniew nie tylko poprzez masowe demonstracje na ulicach, ale także poprzez składanie coraz większej ilości wniosków o pozwolenie na wyjazd poza granice NRD. W ciągu dwóch lat liczba wniosków o wydanie dokumentów podróży podwoiła się z 53 tys. do ponad 105 tys. W rzeczywistości jednak tylko niewielka część wnioskodawców mogła wyjechać poza granice kraju.
Czytaj dalej: Niebezpieczna ucieczka z Niemiec Wschodnich
W 1945 roku radzieckie siły okupacyjne przekształciły dawny kompleks kuchni handlowej w obóz dla internowanych. Piwnica została przekształcona przez więźniów w areszt śledczy. Ofiary zgłaszały, że były dręczone brakiem snu, biciem, kopaniem, wielogodzinnym staniem, torturami wodnymi. Warunki żywnościowe, odzieżowe i higieniczne były fatalne. Zginęło około 1000 osób.
W 1951 roku nowo utworzona wschodnioniemiecka tajna policja państwowa, Stasi, przejęła więzienie. W latach 50. większość więźniów stanowili przeciwnicy komunistycznej dyktatury, tacy jak reformatorzy i przywódcy strajków uczestniczący w powstaniu z 17 czerwca 1953 roku. Ponieważ w wilgotnych celach nigdy nie było światła dziennego, więźniowie nadali więzieniu przydomek „U-Boot”, co oznacza łódź podwodną.
Pod koniec lat 50. w miejsce starego więzienia piwnicznego powstał nowy budynek z ponad 200 celami i pokojami przesłuchań. Przemoc fizyczna została zastąpiona torturami psychicznymi. Po wybudowaniu muru berlińskiego w 1961 roku większość więźniów stanowili ci, którzy próbowali uciec lub opuścić Niemcy Wschodnie, ale także pisarze i działacze praw obywatelskich.
W latach 70. większość więźniów była przewożona przez miasto do więzienia w Hohenschönhausen w tych pojazdach Barkas B 1000. Z zewnątrz wyglądały one jak samochody dostawcze do przewozu ryb lub warzyw, ale miały pięć maleńkich cel bez okien, co oznaczało, że więźniowie nie mieli pojęcia, dokąd zostali przewiezieni. Stasi udało się zmusić 90 procent więźniów do złożenia obciążających zeznań podczas pierwszego przesłuchania.
W więzieniu do każdego więźnia zwracano się nie po imieniu, lecz po numerze celi. Aby poddać ich społecznemu ostracyzmowi, często na długie miesiące umieszczano ich w celach izolacyjnych, gdzie nawet rozmowa ze strażnikami była zabroniona. Jedynym kontaktem międzyludzkim był więc kontakt z przesłuchującym – podstępny sposób na zmuszenie więźniów do mówienia.
W celach o różnych rozmiarach umieszczano do trzech więźniów. Przez okna cel, które były wykonane z pustaków szklanych, nie mogli nic zobaczyć. Lustro i ciepła woda zostały udostępnione dopiero w 1983 roku. W ciągu dnia więźniom nie wolno było leżeć na łóżkach, w nocy musieli przyjmować tę samą pozycję: leżeć na plecach, twarzą do drzwi, z rękami na kocu.
Dla więźniów bycie stale obserwowanym w celi przez otwór szpiegowski w drzwiach było bardzo stresujące. Strażnicy kontrolowali więźniów nawet wtedy, gdy myli się lub korzystali z toalety. W nocy światła były włączane co dziesięć do dwunastu minut. Ogrzewanie i światło można było kontrolować tylko z zewnątrz cel. Wszystko to sprawiało, że więźniowie czuli się całkowicie bezsilni.
Wzdłuż ścian korytarza bloku cel zamontowano przewód. Kiedy więzień był zabierany z celi na przesłuchanie, strażnicy pociągali za drut, co powodowało zapalenie się czerwonych świateł ostrzegawczych. Każdy osadzony na korytarzu musiał natychmiast stanąć twarzą do ściany. Miało to zapobiec wzajemnemu spotkaniu się więźniów.
Blok cel i pokoje przesłuchań były oddzielone zakratowanymi drzwiami. Podłoga z linoleum do dziś pachnie środkiem dezynfekującym stosowanym w NRD. Wszystkie 120 pokoi przesłuchań wyposażonych było w podwójnie wyściełane drzwi, za którymi więźniowie przez kilka miesięcy poddawani byli wielogodzinnym przesłuchaniom. Oczekiwano, że więźniowie obciążą się, aby móc ich skazać.
Policja Stasi stosowała wyrafinowane psychologiczne metody przesłuchań. Początkowo groziła więźniowi długim więzieniem lub aresztowaniem członków jego rodziny. Panika i niepewność miały ich zniechęcić. Tym, którzy współpracowali, obiecywano złagodzenie warunków przetrzymywania: pomoc lekarską, książkę lub pół godziny ćwiczeń na podwórku.
W tych przypominających cele pomieszczeniach więźniowie mogli zobaczyć niebo i odetchnąć świeżym powietrzem. Sami nazywali te dziedzińce „klatkami tygrysów”. Nie wolno było rozmawiać, śpiewać, zatrzymywać się ani zbliżać do czterometrowego (4,1 jarda) muru więziennego. Uzbrojony strażnik zawsze był na patrolu ponad zasiekami.
Upadek muru berlińskiego położył kres ośrodkom odosobnienia Stasi. Jednak tylko nieliczni przesłuchujący zostali pociągnięci do odpowiedzialności za to, co działo się za tymi murami, a żaden z nich nie trafił do więzienia. Ponieważ budynki więzienne i ich wnętrza przetrwały w nienaruszonym stanie, dzisiejsze miejsce pamięci Hohenschönhausen daje autentyczny wgląd w dawny wschodnioniemiecki wymiar sprawiedliwości.
7 października 1989: ostatnie urodziny NRD
Honecker i Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego, znane potocznie jako Stasi, nie mogli już dłużej powstrzymywać upadku NRD. Ludzie protestowali także w innych krajach Europy Wschodniej, zwłaszcza w Polsce i na Węgrzech. Historyk Bösch twierdzi, że było to możliwe tylko dlatego, że Związek Radziecki zlikwidował swoje tradycyjne wsparcie wojskowe dla lokalnych reżimów.
W dniu 7 października 1989 roku reżim komunistyczny po raz ostatni świętował założenie NRD: 40 lat Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Zaledwie miesiąc później, 9 listopada, upadł mur berliński. Miliony Niemców, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, były w ekstazie. Nie był to jednak ostatni dzwonek na śmierć NRD; nastąpił on dopiero za rok, 3 października 1990 roku, kiedy nastąpiło ponowne zjednoczenie Niemiec.
Czytaj dalej: Zjednoczenie to „ciągły proces”, mówi Merkel w Dniu Jedności Niemiec
„Niemcy Wschodni mają inny gust muzyczny”
W międzyczasie ten stosunkowo niewielki kraj, który przed rozwiązaniem liczył zaledwie 17 milionów mieszkańców, spędził ostatnie 29 lat jako część większej Republiki Federalnej Niemiec, zamieszkiwanej dziś przez 83 miliony ludzi. Mimo to nikomu nie przyszłoby do głowy, by określać całość jako zjednoczoną ojczyznę. Gospodarka na zachodzie jest o wiele silniejsza niż na wschodzie. Pracownicy zarabiają więcej na zachodzie i bardzo niewiele firm ma menedżerów ze wschodu.
Prawdopodobnie najbardziej znane przejście graniczne z czasów zimnej wojny znajdowało się w centrum Berlina. W 1945 roku w tym miejscu spotkały się sektory amerykański i rosyjski. Przejście pozostało po wybudowaniu muru berlińskiego w 1961 roku, a następnie służyło obcokrajowcom do przekraczania granicy między Berlinem Wschodnim i Zachodnim. Dziś prywatne muzeum przedstawia podział miasta i historie ucieczek – tych, które się powiodły i tych, które się nie powiodły.
Represje wobec przeciwników politycznych rozpoczęły się w 1945 roku od utworzenia obozów specjalnych, takich jak ten w Buchenwaldzie koło Weimaru. Tutaj sowiecka tajna policja uwięziła w byłym nazistowskim obozie koncentracyjnym prawie 30.000 osób, często samowolnie. W pozostałościach obozu znajdują się dziś eksponaty dokumentujące warunki i historie więźniów, a także pomnik w pobliżu masowych grobów.
Kiedy w 1949 roku powstały Niemcy Wschodnie, nowy rząd przejął opiekę nad wszystkimi więźniami. Od 1950 r. za więźniów politycznych odpowiadało Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego, znane jako Stasi. Do 1989 r. miało ono swoją siedzibę przy Normannenstrasse w Berlinie. Dziś jest to muzeum, w którym znajduje się zachowany gabinet Ericha Mielke, ostatniego ministra bezpieczeństwa państwowego.
17 czerwca 1953 roku wybuchło powszechne powstanie przeciwko represyjnemu rządowi wschodnioniemieckiemu i warunkom gospodarczym kraju. Były też akcje strajkowe i protesty w Dreźnie. Ten czołgowy tor na placu Postplatz oznacza brutalne stłumienie powstania przez radzieckie czołgi.
Po stłumieniu powstania w 1953 roku nastąpiła fala aresztowań. Stasi, która nie przewidziała nadchodzących protestów, odpowiedziała siłą. Dla więźniów politycznych centralny ośrodek odosobnienia w berlińskiej dzielnicy Hohenschönhausen był często pierwszym przystankiem. Od 1994 roku mieści się tam największe w byłych Niemczech Wschodnich miejsce badań i pamięci.
Bautzen II było najbardziej przerażającym ze wszystkich więzień tajnej policji Stasi w Niemczech Wschodnich. Wraz z aresztem śledczym w Hohenschönhausen te „slamsy Stasi” stały się ucieleśnieniem represji państwowych. Zwiedzający mogą zapoznać się z warunkami panującymi w więzieniu na podstawie biografii więźniów oraz nagrań dźwiękowych i filmowych.
W 1964 roku wschodnioniemieckie Ministerstwo Edukacji pod kierownictwem Margot Honecker stworzyło w Torgau ośrodek dla nieletnich. Za pięciometrowymi murami panował wojskowy porządek, a wykroczenia były surowo karane. To miejsce pamięci jest dziś konfrontowane z tym, co było najbardziej brutalną instytucją dyscyplinarną dla młodocianych w Niemczech Wschodnich.
Począwszy od 1952 roku, części byłego obozu jenieckiego Stalag w pobliżu Bremy były wykorzystywane jako awaryjny ośrodek przyjęć dla uchodźców z komunistycznych Niemiec Wschodnich. Sandbostel stało się obozem dla mężczyzn z NRD w wieku poniżej 24 lat, którym udało się uciec na Zachód. W jednym czasie przebywało tu nawet 800 uchodźców.
Mur berliński stał się międzynarodowym symbolem podziału i zniewolenia. Po jego upadku w 1989 roku oryginalny mur niemal zniknął z miasta. Pomnik Muru Berlińskiego, stworzony dla upamiętnienia tych, którzy zginęli podczas próby ucieczki, zawiera jeden z ostatnich kawałków. W tym miejscu 9 listopada odbędą się oficjalne obchody rocznicowe.
Frank Bösch zwraca również uwagę na różne postawy i wspomnienia, które charakteryzują ludzi z byłej NRD: „Niemcy Wschodni mają inny gust w muzyce i mediach, inaczej podróżują i inaczej też podejmują decyzje polityczne.”
Historyk mówi, że nie stawia na asymilację w najbliższym czasie, mówiąc, że minie dużo czasu zanim NRD zniknie z umysłów swoich byłych obywateli, tak jak zniknęła ze świata. Mówi, że żywa historia obejmuje mniej więcej trzy pokolenia. Wielu ludzi wie, przez co przeszli ich dziadkowie, dzięki opowieściom rodzinnym.
Czytaj dalej: The next generation must step up for German unification
GDR przejdzie do historii – ale dopiero w 2070 roku
„Mur berliński i podobne rzeczy stały się tak potężnymi ikonami, że jeszcze przez jakiś czas pozostaną obecne jako żywe wspomnienia.” Wskazując na doświadczenia ze spuścizną nazizmu, Bösch przewiduje, że NRD nie stanie się naprawdę zamkniętym rozdziałem w historii aż do 70 lub 80 lat od teraz.
Patrząc wstecz na erę nazizmu, która poprzedziła separację Niemiec, mówi, że ten mroczny rozdział historii dopiero teraz powoli dobiega końca, ponieważ „ostatni świadkowie już nie żyją.” Używając tej miary, rozdział dotyczący NRD zostanie zamknięty najwcześniej w 2070 roku.
Każdego wieczoru o godzinie 1830 UTC redaktorzy DW wysyłają wybór najważniejszych wiadomości dnia i wysokiej jakości publicystyki. Możesz zapisać się, aby otrzymywać je bezpośrednio tutaj.
Marcel Fürstenau