07.10.2019
Duitsland was verdeeld tussen 1945 en 1990. Precies 70 jaar na de oprichting van Oost-Duitsland en 30 jaar na de vreedzame revolutie die de ondergang van het land inluidde, is die verdeeldheid nog steeds voelbaar.
De Duitse Democratische Republiek (DDR), ook wel kortweg Oost-Duitsland genoemd, werd op 7 oktober 1949 – vier jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog – als tweede Duitse deelstaat opgericht. De Bondsrepubliek Duitsland (FRG), of beter bekend als West-Duitsland, werd slechts vier maanden daarvoor gesticht.
De deling van Duitsland was een weerspiegeling van de eisen die door de zegevierende geallieerden in 1945 werden gesteld. Aan de ene kant stonden de VS, Frankrijk en het VK; aan de andere kant de Sovjet-Unie. Zij hadden hun krachten gebundeld om het fascistische Duitsland te verslaan, maar gingen daarna ieder hun eigen weg.
De Westelijke Geallieerden vestigden een parlementaire democratie in West-Duitsland, terwijl de territoriale heerschappij van Sovjet-dictator Josef Stalin zich over bijna geheel Oost-Europa uitbreidde. De meest duidelijk herkenbare kenmerken van Oost-Europese staten: Geplande economieën, geen rechtsstaat, geen persvrijheid, geen vrij verkeer. Polen, Hongarije, Roemenië en Oost-Duitsland waren slechts enkele van de landen die gedwongen waren onder deze regels te leven tot de val van het IJzeren Gordijn in 1989/1990. Ideologisch zagen zij zichzelf als volksdemocratieën, maar in feite waren het dictaturen.
Oost-Duitsland nam binnen het Oostblok een bijzondere geografische en politieke rol in, omdat het vrije Europa aan de westgrens ervan lag. Bovendien lag de eveneens verdeelde stad Berlijn – de voormalige hoofdstad van nazi-Duitsland – in het hart van zijn grondgebied. De stad was een symbool van nazi-Duitsland geweest en alle geallieerden wilden er een stuk van hebben. Zo werd West-Berlijn ook een eiland van vrijheid in het communistische Oost-Duitsland.
Lees meer: Hoe reageerde West-Duitsland op de bouw van de Berlijnse Muur?
Muur van Berlijn maakt einde aan massale uittocht in 1961
In het verdeelde Berlijn had de botsing tussen de rivaliserende systemen van kapitalisme en socialisme niet grimmiger kunnen zijn. De stad, met in totaal 3,3 miljoen inwoners, was de brandhaard van de Koude Oorlog – en, tot 1961, ook het gat waardoor vluchtelingen vluchtten. Maar dat gat werd gedicht met de bouw van de Berlijnse Muur in 1961. Tot dat moment hadden meer dan een miljoen mensen, die genoeg hadden van de economie van gebrek en het intellectuele klimaat van een onvrije samenleving, de DDR de rug toegekeerd.
Ontsnapping uit Oost-Berlijn
Nadat de Muur was opgetrokken, raakten de mensen in heel Duitsland steeds meer van elkaar vervreemd. Toch leidde het detente-beleid van de West-Duitse bondskanselier Willy Brandt met het Oosten tot diplomatieke toenadering in de jaren zeventig. Brandt, een sociaal-democraat, kreeg voor zijn inspanningen de Nobelprijs voor de Vrede. In 1973 werden beide Duitse staten volwaardig lid van de Verenigde Naties (VN), waarmee hun bestaan werd bestendigd.
Gorbachev bespoedigt DDR-ondergang
Desondanks was de relatieve stabiliteit in de DDR van korte duur, slechts een paar jaar. Het regime was economisch gewoonweg niet levensvatbaar. Volgens historicus Frank Bösch was economische tegenspoed een van de belangrijkste redenen voor de ineenstorting van de Oost-Duitse dictatuur. Bösch, die directeur is van het Leibniz Centrum voor Hedendaagse Geschiedenis Potsdam (ZZF), wijst als voorbeeld op de grote schuldenlast die de DDR had opgebouwd bij Westerse landen.
Een andere factor was volgens hem de ontevredenheid van de burgerij, “die zich uitte in een ongelooflijk verlangen om te vertrekken.” Toen Michail Gorbatsjov, die werd gezien als een hervormer, in 1985 het roer overnam in de Sovjet-Unie, hoopten veel mensen in de DDR dat hij ook verandering zou brengen in hun systeem. Toch bleef de Oost-Duitse leider Erich Honecker voet bij stuk houden.
De mensen uitten hun woede niet alleen door massale demonstraties op straat, maar ook door steeds meer aanvragen in te dienen voor toestemming om buiten de DDR te reizen. Binnen twee jaar verdubbelde het aantal aanvragen voor reisdocumenten van 53.000 tot meer dan 105.000. Toch kreeg slechts een fractie van de aanvragers daadwerkelijk toestemming om naar het buitenland te reizen.
Lees meer: Een gevaarlijke ontsnapping uit Oost-Duitsland
In 1945 veranderde de Sovjetbezetter de voormalige bedrijfskeuken in een interneringskamp. De kelder werd door de gevangenen omgebouwd tot een huis van bewaring. Slachtoffers meldden dat zij werden gekweld door slaapgebrek, afranselingen, schoppen, gedwongen urenlang te staan of werden onderworpen aan watermarteling. De normen voor voedsel, kleding en hygiëne waren verschrikkelijk. Ongeveer 1.000 mensen stierven.
In 1951 nam de pas gevormde Oost-Duitse geheime staatspolitie, de Stasi, de gevangenis over. Tijdens de jaren ’50 waren de meeste gevangenen tegenstanders van de communistische dictatuur, zoals hervormers en stakingsleiders die betrokken waren bij de opstand van 17 juni 1953. Omdat er nooit daglicht was in de vochtige cellen, gaven de gevangenen de gevangenis de bijnaam “U-Boot”, Duits voor onderzeeër.
Eind jaren ’50 verving een nieuw gebouw met meer dan 200 cellen en verhoorkamers de oude keldergevangenis. Fysiek geweld werd vervangen door psychologische marteling. Na de bouw van de Berlijnse Muur in 1961 waren de meeste gevangenen diegenen die hadden geprobeerd te ontsnappen of Oost-Duitsland te verlaten, maar ook schrijvers en burgerrechtenactivisten.
In de jaren ’70 werden de meeste gevangenen door de stad naar de gevangenis in Hohenschönhausen gebracht in deze Barkas B 1000 voertuigen. Deze voertuigen leken op bestelwagens voor vis of groenten, maar hadden vijf kleine raamloze cellen, zodat de gevangenen geen idee hadden waar ze heen waren gebracht. De Stasi slaagde erin 90 procent van de gevangenen onder druk te zetten om bij hun eerste verhoor belastende verklaringen af te leggen.
In de gevangenis werd iedere gevangene niet bij zijn naam maar bij zijn celnummer aangesproken. Om hen sociaal te ostracizeren werden ze vaak maandenlang in isoleercellen gestopt, waar zelfs praten met de bewakers verboden was. Het enige menselijke contact was dus met de ondervrager – een verraderlijke manier om gevangenen aan het praten te krijgen.
Tot drie gedetineerden werden ondergebracht in de cellen van verschillende grootte. Ze konden niets zien door de ramen van de cel, die gemaakt waren van glasblokken. Een spiegel en warm water werden pas vanaf 1983 ter beschikking gesteld. Overdag mochten de gevangenen niet op hun bed liggen, ’s nachts moesten zij dezelfde houding aannemen: liggend op hun rug, met het gezicht naar de deur en de handen op de deken.
De gevangenen vonden het erg stressvol om permanent in hun cel in de gaten te worden gehouden door het spioneergaatje in de deur. Bewakers hielden de gevangenen in de gaten, zelfs als ze zich wasten of naar het toilet gingen. s Nachts ging het licht om de tien tot twaalf minuten aan. De verwarming en het licht konden alleen van buiten de cellen worden bediend. Dit alles maakte dat de gevangenen zich volkomen machteloos voelden.
Langs de wanden van de gang van het cellenblok was een draad gemonteerd. Wanneer een gevangene uit zijn cel werd gehaald om te worden ondervraagd, trokken de bewakers aan de draad, waardoor rode waarschuwingslampjes gingen branden. Elke gevangene die zich in de gang bevond, moest dan onmiddellijk naar de muur kijken. Dit was bedoeld om te voorkomen dat gevangenen elkaar zouden tegenkomen.
Het cellenblok en de verhoorkamers waren van elkaar gescheiden door getraliede deuren. Tot op de dag van vandaag ruikt de linoleum vloer naar het ontsmettingsmiddel dat in Oost-Duitsland werd gebruikt. Alle 120 verhoorkamers waren voorzien van dubbele gewatteerde deuren, waarachter de gevangenen maandenlang aan urenlange verhoren werden onderworpen. Gevangenen werden geacht zichzelf te beschuldigen, zodat ze veroordeeld konden worden.
De Stasi politie gebruikte uitgebreide psychologische ondervragingsmethoden. Aanvankelijk dreigden ze de gevangene met lange gevangenisstraffen of de arrestatie van hun familieleden. Paniek en onzekerheid waren bedoeld om hen uit te putten. Degenen die meewerkten werd versoepeling van de detentievoorwaarden beloofd: medische verzorging, een boek, of een half uurtje tuinieren.
In deze celachtige verblijven konden de gevangenen de lucht zien en wat frisse lucht inademen. Ze noemden de binnenplaatsen zelf “tijgerkooien”. Het was verboden te praten, te zingen, te stoppen of ook maar in de buurt van de vier meter hoge gevangenismuur te komen. Een gewapende bewaker was altijd op patrouille boven het gaas.
De val van de Berlijnse Muur maakte een einde aan het Stasi-voorarrestcentrum. Maar slechts weinig ondervragers werden ooit verantwoordelijk gesteld voor wat er achter deze muren was gebeurd, en niemand werd naar de gevangenis gestuurd. Omdat de gevangenisgebouwen en het interieur ongeschonden zijn gebleven, geeft de huidige gedenkplaats van Hohenschönhausen een authentiek inzicht in het voormalige Oost-Duitse rechtssysteem.
October 7, 1989: Het laatste verjaardagsfeest van de DDR
Honecker en het Ministerie voor Staatsveiligheid, in de volksmond bekend als de Stasi, konden de ineenstorting van de DDR niet meer tegenhouden. Ook in andere Oost-Europese landen, met name Polen en Hongarije, werd geprotesteerd. Historicus Bösch zegt dat dat alleen mogelijk was omdat de Sovjet-Unie haar traditionele militaire steun aan lokale regimes had ontmanteld.
Op 7 oktober 1989 vierde het communistische regime voor de allerlaatste maal de oprichting van de DDR: 40 jaar Duitse Democratische Republiek. Slechts een maand later, op 9 november, viel de Berlijnse Muur. Miljoenen Duitsers, zowel in het Oosten als in het Westen, waren extatisch. Toch was dat niet de doodsteek voor de DDR; die zou pas een jaar later komen, op 3 oktober 1990, toen Duitsland werd herenigd.
Lees meer: Hereniging is een ‘doorlopend proces’, zegt Merkel op Duitse Eenheidsdag
‘Oost-Duitsers hebben andere muzieksmaak’
Intussen heeft het relatief kleine land, dat slechts 17 miljoen inwoners had voordat het werd ontbonden, de afgelopen 29 jaar doorgebracht als onderdeel van de grotere Bondsrepubliek Duitsland, waar vandaag 83 miljoen mensen wonen. Toch zou niemand het in zijn hoofd halen om het geheel als een verenigd vaderland te omschrijven. De economie in het westen is veel sterker dan in het oosten. Werknemers verdienen meer in het westen en zeer weinig bedrijven hebben managers uit het oosten.
Waarschijnlijk de bekendste grensovergang uit de Koude Oorlog lag in het centrum van Berlijn. In 1945 was dit de plaats waar de Amerikaanse en Russische sectoren elkaar ontmoetten. De grensovergang bleef bestaan na de bouw van de Berlijnse Muur in 1961, en diende toen voor buitenlanders om over te steken tussen Oost- en West-Berlijn. Vandaag de dag toont een particulier museum de verdeling van de stad en de ontsnappingsverhalen – degenen die slaagden en degenen die faalden.
De onderdrukking van politieke tegenstanders begon in 1945 met de oprichting van speciale kampen, zoals dat in Buchenwald bij Weimar. Hier zette de Sovjet geheime politie bijna 30.000 mensen gevangen, vaak willekeurig, in een voormalig nazi-concentratiekamp. De overblijfselen van het kamp hebben tegenwoordig tentoonstellingen die de omstandigheden en de verhalen van deze gevangenen documenteren, alsmede een gedenkteken bij de massagraven.
Toen Oost-Duitsland in 1949 werd gesticht, nam de nieuwe regering alle gevangenen onder haar hoede. Vanaf 1950 was het ministerie van Staatsveiligheid, bekend als de Stasi, verantwoordelijk voor politieke gevangenen. Het had tot 1989 zijn hoofdkwartier in de Berlijnse Normannenstrasse. Tegenwoordig is het een museum met onder meer het bewaard gebleven kantoor van Erich Mielke, de laatste minister van Staatsveiligheid.
Op 17 juni 1953 brak er een wijdverbreide opstand uit tegen de repressieve Oost-Duitse regering en de economische omstandigheden van het land. Ook in Dresden waren er stakingsacties en protesten. Deze tankbaan op het Postplatz plein markeert de brute onderdrukking van de opstand met Sovjet tanks.
De onderdrukking van de opstand van 1953 werd gevolgd door een golf van arrestaties. De Stasi, die de protesten niet had zien aankomen, reageerde met geweld. Voor politieke gevangenen was het centrale detentiecentrum in de Berlijnse wijk Hohenschönhausen vaak de eerste halte. Sinds 1994 is hier de grootste onderzoeks- en herdenkingsplaats van het voormalige Oost-Duitsland gevestigd.
Bautzen II was de meest gevreesde van alle Stasi-gevangenissen van de geheime politie in Oost-Duitsland. Samen met het Huis van Bewaring in Hohenschönhausen zijn deze “Stasi-slammers” de belichaming van de staatsrepressie geworden. Bezoekers krijgen een indruk van de gevangenisomstandigheden aan de hand van biografieën van gevangenen en geluids- en filmopnamen van de gevangenis.
In 1964 richtte het Oost-Duitse ministerie van Onderwijs onder Margot Honecker de jeugdgevangenis in Torgau op. Achter vijf meter hoge muren werd een militair regime ingesteld en werden overtredingen streng bestraft. Deze gedenkplaats confronteert vandaag met wat de meest brutale van alle tuchthuizen voor jongeren in Oost-Duitsland was.
Vanaf 1952 werden delen van het voormalige krijgsgevangenkamp Stalag bij Bremen gebruikt als noodopvangcentrum voor vluchtelingen uit het communistische Oost-Duitsland. Sandbostel werd een kamp voor mannelijke Oost-Duitsers onder de 24 jaar die erin geslaagd waren naar het Westen te ontkomen. Maar liefst 800 vluchtelingen werden hier op elk moment ondergebracht.
De Berlijnse Muur werd een internationaal symbool van scheiding en slavernij. Na zijn val in 1989 verdween de oorspronkelijke muur zo goed als uit de stad. Het Monument van de Berlijnse Muur, opgericht ter nagedachtenis van de slachtoffers die probeerden te ontsnappen, bevat een van de laatste stukken. Hier vindt op 9 november de officiële herdenking plaats.
Frank Bösch wijst ook op de verschillende houdingen en herinneringen die mensen uit de voormalige DDR kenmerken: “Oost-Duitsers hebben een andere smaak voor muziek en media, ze reizen anders en nemen ook andere politieke beslissingen.”
De historicus zegt dat hij er niet op rekent dat assimilatie op korte termijn zal plaatsvinden, en zegt dat het lang zal duren voordat de DDR uit de gedachten van haar vroegere burgers verdwijnt zoals zij uit de wereld is verdwenen. Hij zegt dat de doorleefde geschiedenis ruwweg drie generaties omvat. Veel mensen weten wat hun grootouders hebben meegemaakt door familieverhalen.
Lees meer: De volgende generatie moet opstaan voor Duitse eenwording
De DDR zal geschiedenis zijn – maar niet voor 2070
“De Berlijnse Muur en soortgelijke dingen zijn zulke krachtige iconen geworden dat ze nog wel een tijdje aanwezig zullen blijven als levende herinneringen.” Wijzend op de ervaring met de erfenis van het nazisme voorspelt Bösch dat de DDR pas over 70 of 80 jaar echt een afgesloten hoofdstuk in de geschiedenis zal zijn.
Terugkijkend naar het tijdperk van het nazisme dat aan de afscheiding van Duitsland voorafging, zegt hij dat dat donkere hoofdstuk van de geschiedenis nu pas langzaam ten einde loopt, omdat “de laatste getuigen niet meer in leven zijn.” Met die metriek zal het hoofdstuk over de DDR op zijn vroegst in 2070 worden afgesloten.
Elke avond om 1830 UTC verstuurt de redactie van DW een selectie van het harde nieuws en de kwaliteitsjournalistiek van de dag. U kunt zich hier aanmelden om deze rechtstreeks te ontvangen.
Marcel Fürstenau