Amun

Amun (także pisany Amon, Amen; grecki: Ἄμμων Ammon, i Ἅμμων Hammon; egipski: Yamanu) był bóstwem o wielu twarzach, którego kult wywodzi się z Teb, w Górnym Królestwie klasycznego Egiptu. Bóg, którego nazwa dosłownie oznacza „Hidden One”, spełnione różne role w całej historii egipskiej religii, w tym boga stwórcy, boga płodności i patrona ludzkich władców. Kiedy faraonowie tebańscy zjednoczyli kraj w okresie Nowego Państwa (1570-1070 p.n.e.), ich ulubione bóstwo stało się przedmiotem narodowego kultu, ostatecznie łącząc się synkretycznie z Ra (jako Amun-Ra). Po rozpadzie kruchego sojuszu między Północą a Południem Amun stopniowo odchodził w zapomnienie, przyćmiony przez coraz bardziej popularną cześć oddawaną Ozyrysowi, Horusowi i Izydzie.

Amun w kontekście egipskim

Amun w hieroglifach

.

Jako bóstwo egipskie, Amun należał do religijnego, mitologicznego i kosmologicznego systemu wierzeń, który rozwijał się w dorzeczu Nilu od najwcześniejszej prehistorii do około 525 r. p.n.e.C.E. Rzeczywiście, to właśnie podczas tego stosunkowo późnego okresu w rozwoju kultury egipskiej, w czasie, gdy po raz pierwszy poczuli, że ich wierzenia są zagrożone przez obcych, wiele z ich mitów, legend i wierzeń religijnych zostało po raz pierwszy zapisanych. Kulty były na ogół zjawiskami dość lokalnymi, a różne bóstwa zajmowały honorowe miejsce w różnych społecznościach. Jednak egipscy bogowie (w przeciwieństwie do tych z wielu innych panteonów) byli stosunkowo słabo zdefiniowani. Jak zauważa Frankfort: „Jeśli porównamy dwa z … znajdziemy nie dwie postacie, ale dwa zestawy funkcji i emblematów. (…) Hymny i modlitwy skierowane do tych bogów różnią się jedynie używanymi epitetami i atrybutami. Nie ma żadnej wskazówki, że hymny te były adresowane do osób różniących się charakterem.” Jednym z powodów takiego stanu rzeczy był niezaprzeczalny fakt, że egipscy bogowie byli postrzegani jako całkowicie immanentni – reprezentowali oni (i byli w ciągłości z) konkretne, dyskretne elementy świata przyrody. Tak więc ci egipscy bogowie, którzy rozwinęli postacie i mitologie, byli na ogół dość przenośni, ponieważ mogli zachować swoje dyskretne formy bez zakłócania różnych kultów już praktykowanych w innych miejscach. Co więcej, ta elastyczność była tym, co pozwoliło na rozwój kultów wieloczęściowych (np. kult Amona-Re, który zjednoczył domeny Amona i Re), jako że sfery wpływów tych różnych bóstw często się uzupełniały.

Światopogląd wyniesiony ze starożytnej religii egipskiej był wyjątkowo zdefiniowany przez geograficzne i kalendarzowe realia życia jej wyznawców. Egipcjanie postrzegali zarówno historię, jak i kosmologię jako dobrze uporządkowane, cykliczne i niezawodne. W rezultacie wszystkie zmiany były interpretowane albo jako nieistotne odchylenia od kosmicznego planu, albo jako cykliczne transformacje wymagane przez ten plan. Głównym skutkiem takiej perspektywy w wyobraźni religijnej było zmniejszenie znaczenia teraźniejszości, gdyż całość historii (pojmowanej cyklicznie) została określona w momencie stworzenia kosmosu. Jedyną inną aporią w takim rozumieniu jest śmierć, która zdaje się stanowić radykalne zerwanie ciągłości. Aby zachować integralność tego światopoglądu, rozwinięto skomplikowany system praktyk i wierzeń (obejmujący rozległe mityczne geografie zaświatów, teksty dostarczające wskazówek moralnych (dla tego życia i następnego) oraz rytuały mające ułatwić transport w zaświaty), których głównym celem było podkreślenie niekończącej się kontynuacji istnienia. Biorąc pod uwagę te dwa kulturowe ogniska, zrozumiałe jest, że opowieści zapisane w tym mitologicznym korpusie miały tendencję do bycia albo relacjami o stworzeniu, albo przedstawieniami świata zmarłych, ze szczególnym naciskiem na relacje między bogami i ich ludzkimi składnikami.

Etymologia

Imię Amona jest po raz pierwszy poświadczone w egipskich zapisach jako imn, co można przetłumaczyć jako „Ukryty (Jeden)”. Ponieważ samogłoski nie były zapisane w egipskich hieroglifach, egiptolodzy, w ich hipotetycznej rekonstrukcji języka mówionego, argumentowali, że pierwotnie byłoby wymawiane *Yamānu (yah-maa-nuh). Imię przetrwało, z niezmienionym znaczeniem, jako koptyjskie Amoun, etopskie Amen i greckie Ammon.

Niektórzy uczeni zauważyli silną językową paralelę pomiędzy imionami Amona (/Amen) i Min, starożytnego bóstwa, które dzieliło wiele obszarów patronatu i wpływów ze swoim bardziej popularnym współczesnym. Prawdziwość tej potencjalnej identyfikacji jest wzmocniona przez fakt, że historycznie rzecz biorąc, kult Amona wyparł kult Min, zwłaszcza w okolicach Teb (skąd się wywodzi).

Rozwój kultu Amona

Jak w przypadku wielu egipskich bóstw, kult Amona (i związane z nim mity) rozwijał się poprzez długi proces synkretyzmu i teologicznych innowacji, z których oba były łagodzone przez polityczne losy macierzystego regionu kultu. Choć omawiane poniżej rozumienia można zasadniczo podzielić na okresy historyczne, należy zauważyć, że przedstawienia boga (o ile nie zaznaczono inaczej) kumulowały się. Na przykład późniejsze powiązanie Amona z płodnością wydaje się uzupełniać (a nie przekreślać) jego wcześniejsze charakterystyki jako boga stwórcy i królewskiego patrona.

Wczesny kult – Amun jako bóg stwórca i patron Teb

Amun był na początku lokalnym bóstwem Teb, kiedy było to mało znaczące miasto na wschodnim brzegu rzeki, mniej więcej w regionie zajmowanym obecnie przez świątynię w Karnaku. Już wcześniej scharakteryzowany jako „Ukryty”, bóg był utożsamiany z wiatrem – niewidzialną, ale immanentną obecnością w regionie – a także z „ukrytą i nieznaną mocą twórczą, która była związana z pierwotną otchłanią”. W tym kontekście, on (wraz z jego żeńskim odpowiednikiem/konsortem Amunet) jest wspomniany w Tekstach Piramid, kompilacji inskrypcji z okresu Starego Państwa (268-2134 p.n.e.):

Twoja ustanowiona ofiara jest twoja, O Niw (Nun) wraz z Nn.t (Naunet), wy dwa źródła bogów, chroniąc bogów swoim (waszym) cieniem. Twój ustanawiać-ofiara być thine, O Amūn wraz z Amūnet, ye dwa źródło the bóg, the bóg z ich (twój) cień.

Do Pierwszego Okresu Pośredniego (2183-2055 p.n.e.), wierzenia te były dalej rozwijane, z bogiem interpretowanym jako stwórca wszechświata (i, w rezultacie, jako twórca panteonu niebieskiego). Te zmiany są dobrze podsumowane przez Geraldine Pinch:

Amon był raczej przedmiotem teologii spekulatywnej niż mitycznych narracji, ale odgrywał rolę w mitach o stworzeniu w Hermopolis. Jednym z jego wcieleń był Wielki Krzykacz, pierwotna gęś, której zwycięski okrzyk był pierwszym dźwiękiem. W niektórych przekazach ta pierwotna gęś zniosła „jajo świata”; w innych Amun zapłodnił lub stworzył to jajo w swojej postaci węża o baraniej głowie, znanego jako Kematef („Ten, który zakończył swój moment”). Świątynia Medinet Habu w zachodnich Tebach była czasami identyfikowana jako miejsce tego pierwotnego wydarzenia. Kultowy posąg Amona z Karnaku regularnie odwiedzał tę świątynię, aby odnowić proces tworzenia.

W tym wieku Amunowi przypisano również żeńską towarzyszkę (poza Amunet, która jest lepiej scharakteryzowana jako żeński aspekt boga). Biorąc pod uwagę jego rosnącą identyfikację ze stworzeniem kosmosu, logiczne było, że został on połączony z Mut, popularną boginią matką z regionu Teban. W kontekście tej nowej rodziny, uważano, że spłodził syna: albo Menthu, lokalnego boga wojny, który stał się mu podwładnym, albo Khonsa, bóstwo księżycowe.

Wzrastające znaczenie Amona może być silnie związane z politycznymi losami tebańskiej nome w tym okresie egipskiej historii dynastycznej. W szczególności jedenasta dynastia (ok. 2130-1990 p.n.e.) została założona przez rodzinę z okolic samych Teb, która w ten sposób wyniosła swoje ulubione bóstwa na pozycję narodową. Imię Amona weszło do mononimów wielu władców z tej dynastii, takich jak Amenemhe (założyciel XII dynastii (1991-1802 p.n.e.)), którego imię można dosłownie przetłumaczyć jako „Amun jest najważniejszy” lub „Bóg Amon jest pierwszy”. Honory przyznawane bogu doprowadziły do zwiększenia poziomu wydatków w jego różnych ośrodkach kultu, zwłaszcza w świątyni w Karnaku, która stała się jedną z najlepiej wyposażonych w królestwie.

W tej fazie rozwoju kultu Amon był przedstawiany głównie w ludzkiej postaci, siedząc na tronie, nosząc prosty pierścień, z którego wyrastają dwa proste, równoległe pióropusze, prawdopodobnie symbolizujące pióra ogonowe ptaka, co stanowi odniesienie do jego najwcześniejszej charakterystyki jako boga wiatru. Widoczne są dwa główne typy: w jednym z nich siedzi on na tronie, w drugim stoi, itylliczny, trzymając bicz, dokładnie jak Min, bóg Koptos i Chemmis (Akhmim) – bóg, którego związek z Amonem został omówiony powyżej.

Wzrost do rangi narodowej

Kiedy tebańska rodzina królewska z siedemnastej dynastii wypędziła Hyksosów, Amon, jako bóg królewskiego miasta, był ponownie widoczny. Biorąc pod uwagę ucisk Egipcjan pod rządami Hyksosów, ich zwycięstwo (które przypisywano najwyższemu bogu Amunowi) było postrzegane jako orędownictwo boga na rzecz mniej szczęśliwych. W konsekwencji Amun zaczął być postrzegany jako dobrotliwy obrońca pokrzywdzonych i zyskał miano Wezyra Ubogich. W istocie, w miarę jak powiększały się fortuny dynastii tebańskich, Amon, ich bóg patron, zaczął być kojarzony z urzędem władcy. Na przykład, w „jego głównym świątyni kultu w Karnak w Tebach, Amun, Pan Tronów Dwóch Krajów, rządził jako boski faraon.”

Jednakże nie było aż do ekspansjonistycznych sukcesów militarnych Osiemnastej Dynastii (1550-1292 B.C.E.), że Amun zaczął przyjmować proporcje uniwersalnego boga dla Egipcjan, przyćmiewając (lub stając się synkretyzowanym z) większość innych bóstw i zapewniając sobie władzę nad bogami obcych ziem. W tym czasie faraonowie przypisywali bogu wszystkie swoje udane przedsięwzięcia, co prowadziło ich do hojnego obdarowywania jego świątyń bogactwem i zdobytymi łupami.

Bóg Słońca

Amun-.Ra w hieroglifach

.

W miarę jak kult Amona rozprzestrzeniał się w całym imperium, Ukryty został utożsamiony z Ra, bogiem słońca czczonym jako władca kosmosu w Dolnym Królestwie. Identyfikacja ta doprowadziła do połączenia tożsamości, a oba bóstwa połączyły się w złożoną formę Amun-Ra. Jako że Ra był ojcem Szu, Tefnut i reszty Ennead (analogicznie do rodzicielstwa Amona w Ogdoad), Amun-Ra został zidentyfikowany jako ojciec wszystkich egipskich bogów. Ta fuzja również widział Amun-Ra przyjmując rolę boga słońca, z Ra jako widzialny aspekt słońca i Amun jako ukryty aspekt (reprezentujący pozorne zniknięcie dysku słonecznego w nocy).

Throughout okres Nowego Królestwa (1570-1070 B.C.E.), Amun-Ra był głównym bóstwem egipskiego systemu religijnego, szeroko rozpowszechnionego kultu, który został nawet poświadczony w imionach monarchów, od Amenhotepa („Amun jest zadowolony”) do Tutanchamona („żywy obraz Amona”). Władcy ci byli również związani z bogiem poprzez popularny mit, że każdy z nich został poczęty w wyniku mistycznego połączenia ich matek z Amunem. Choć kult boga został na krótko wstrzymany za czasów Akhenatena, wciąż można powiedzieć, że był to najważniejszy kult w Egipcie przez ponad pięćset lat.

Bóg płodności

Amun był również kojarzony z różnymi bóstwami o baranich głowach, które były popularne w Egipcie (i okolicznych obszarach) w tamtym czasie. Rzeczywiście, jego najczęstszym i najsławniejszym wcieleniem była wełniana owca z zakrzywionymi („Ammon”) rogami (w przeciwieństwie do najstarszej rodzimej rasy z długimi poziomymi skręconymi rogami i owłosioną sierścią, świętej dla Khnuma lub Chnumisa). W tym przebraniu był czczony jako bóg płodności, zarówno w Egipcie, jak i w niedawno podbitej Nubii (Kusz), gdzie przyjął tożsamość ich głównego bóstwa.

Biorąc pod uwagę ich związek z płodnością, Amun zaczął również przyjmować tożsamość Min (boga reprezentującego potencję seksualną), stając się Amun-Min. Ten związek z męskością doprowadził do tego, że Amun-Min zyskał przydomek Kamutef, co oznacza „Byk jego matki”: „przydomek, który sugeruje zarówno, że bóg był samozwańczy – co oznacza, że spłodził się na swojej matce, krowie, która uosabiała boginię nieba i stworzenia – jak i oddaje energię seksualną byka, który dla Egipcjan był symbolem siły i płodności par excellence.”

Upadek

Choć kult Amona pozostawał znaczącą siłą społeczną przez cały okres panowania dwudziestej dynastii (1190-1077 p.n.e.), stopniowo zaczął tracić na znaczeniu w czasie wstrząsów społecznych, które po niej nastąpiły. W miarę jak słabła władza centralnego przywódcy, podział na Górny i Dolny Egipt zaczął się umacniać, co doprowadziło do wielkiego spadku znaczenia Teb (i wszystkich bóstw związanych z miastem). W istocie Tebom groziłby szybki upadek, gdyby nie pobożność królów Nubii wobec Amona, którego kult od dawna dominował w ich kraju. Jednak w pozostałej części Egiptu popularność jego kultu szybko została wyparta przez mniej kontrowersyjny kult Ozyrysa i Izydy, który nie był związany ze zbuntowanym Akhenatenem. W ten sposób jego tożsamość została najpierw podporządkowana Ra (Ra-Herakhty), który nadal pozostawał rozpoznawalną postacią w kulcie Ozyrysa, ale ostatecznie stał się jedynie aspektem Horusa.

Ten upadek jest przejmująco przedstawiony w encyklopedycznym opracowaniu Budge’a Bogowie Egipcjan:Na obszarach poza Egiptem, gdzie Egipcjanie wcześniej wprowadzili kult Amona, spadek prestiżu boga nie był ani tak gwałtowny, ani tak tragiczny. W Nubii, gdzie jego imię wymawiano jako Amane, pozostał on bogiem narodowym, a kapłani w Meroe i Nobatii regulowali sprawy rządowe, wybierali królów i kierowali wyprawami wojskowymi dzięki wiedzy wyroczni. Według greckiego historyka Diodorusa Siculusa (90-21 p.n.e.) byli oni nawet w stanie zmusić królów do popełnienia samobójstwa, choć ich panowanie zakończyło się w III w. p.n.e., kiedy to Arkamane, władca Kuszytów, rozkazał ich zgładzić. Podobnie w starożytnej Libii pozostała samotna wyrocznia Amona w oazie Siwa, w sercu Pustyni Libijskiej. Była ona tak znana wśród Greków, że Aleksander Wielki udał się tam po bitwie pod Issus, aby zostać uznanym za syna Amona. Wreszcie, podczas hellenistycznej okupacji dynastii Ptolemeuszy, Amon został synkretycznie utożsamiony z Zeusem – co było logicznym wyborem, biorąc pod uwagę przynależność i sfery patronatu dzielone przez oba bóstwa.

Pojęcia pochodne

Kilka istniejących angielskich słów pochodzi od imienia Amona (poprzez grecką formę „Ammon”), w tym amoniak i amonit. Amoniak, jako związek chemiczny, otrzymał swoją nazwę od szwedzkiego chemika Torberna Bergmana w 1782 roku. Wybrał on „amoniak”, ponieważ uzyskał „gaz … z soli amoniakalnej, złóż soli zawierających chlorek amonu znalezionych w pobliżu świątyni Jowisza Amona (od egipskiego boga Amona) w Libii, z Gk. ammoniakon „należący do Amona”. Amonity, wymarła klasa głowonogów, miały spiralne muszle przypominające baranie rogi. W rezultacie, termin został „ukuty przez Bruguière od (cornu) Ammonis „róg Amona”, egipskiego boga życia i rozmnażania, który był przedstawiany z baranimi rogami, które skamieniałości przypominają.” Podobnie, istnieją dwa symetryczne regiony hipokampa zwane cornu ammonis (dosłownie „Rogi Amona”), ze względu na rogaty wygląd ciemnych i jasnych pasm warstw komórkowych.

Notes

This article incorporates text from the Encyclopædia Britannica Eleventh Edition, a publication now in the public domain.

All links retrieved March 17, 2016.

• Ancient Egypt: the Mythology – Amon
• Leiden Hymns to Amun

.