Een korte versie van de lange geschiedenis van de vastentijd

Als een vrij recente student van de geschiedenis van de vastentijd, vroeg ik me af: “Hoe kan ik een beknopt verhaal over de vastentijd vertellen?”in de context van de enorme geschiedenis van de Christelijke Kerk, die bijna twee millennia omspant, met al haar scheuringen, hervormingen, contra-reformaties en opwekkingen. Het is zeker geen gemakkelijke taak geweest, maar ik hoop dat het onderstaande overzicht een nuttige inleiding is voor wie meer wil weten.

De vastentijd begint ongeveer zes weken voor Pasen en is een tijd die traditioneel wordt gereserveerd voor vasten, gebed en bezinning ter voorbereiding op de viering van de verrijzenis van Jezus Christus. Het is een van de meest duurzame seizoenen op de christelijke liturgische kalender, waarvan sommige elementen dateren van misschien wel eerder dan de tweede eeuw. De vastentijd wordt al eeuwenlang in acht genomen door katholieke, orthodoxe, lutherse, anglicaanse, episcopale en methodistische christenen (en zeker ook door anderen), maar de tradities en gebruiken zijn in de loop der tijd geëvolueerd. Maar ondanks een turbulente kerkgeschiedenis, om nog maar te zwijgen van de eb en vloed van menselijke migratie, de opkomst van koninkrijken en het verval van keizerrijken, blijft de essentie van de vastentijd grotendeels ongewijzigd sinds de vroegste geschiedenis. In de afgelopen jaren heeft de vastentijd een vernieuwing doorgemaakt onder evangelische christenen die historisch gezien op hun hoede waren voor sommige van haar uiterlijke kenmerken.

Dus, hoe vertel je de korte versie van een zeer lange geschiedenis? Laten we een paar belangrijke vragen beantwoorden om daar achter te komen. Waar komt de vastentijd vandaan, en hoe is zij in de loop der eeuwen veranderd?

De oorsprong en vroege geschiedenis van de vastentijd

Historici zijn het er in het algemeen over eens dat de 40-daagse periode voor Pasen, bekend als de vastentijd, kort na het Concilie van Nicea in 325 n.Chr. is ontstaan. De vroegste vastentijd lijkt zich vooral te hebben toegespitst op het vasten. Archiefstukken van het Concilie suggereren dat het vasten aanvankelijk vooral werd toegepast op nieuwe bekeerlingen, als een periode van berouw en bezinning vóór het doopsel met Pasen. In ieder geval werd het vasten al snel een algemene praktijk in de hele kerk. De feitelijke periode van 40 dagen varieerde van regio tot regio, zelfs van kerk tot kerk; sommige met inbegrip van de weekends, andere niet; sommige vastend op zondag, andere niet. Maar in alle gevallen was het vasten strikt: één maaltijd per dag na 15.00 uur zonder vlees, vis of zuivel. Het was paus Gregorius I (590 – 604) die uiteindelijk de periode van het vasten kerkelijk regulariseerde, door het te laten beginnen op een woensdag 46 dagen voor Pasen met een ceremonie van as, en niet de zondagen te omvatten, die eeuwigdurende dagen van viering waren.

Andere historische bronnen wijzen erop dat een vastenperiode vóór Pasen al in de tweede eeuw, en misschien zelfs al eerder, in gebruik was. In “History of Lent,” schrijft Vader William Saunders dat de vroege kerkvader, St. Irenaeus (ca. 130 – 202), in een brief aan Paus St. Victor, melding maakte van een geschil over het aantal dagen voor het vasten voor Pasen. Irenaeus merkte op dat een dergelijke “variatie in naleving niet in onze tijd is ontstaan, maar veel eerder, in de tijd van onze voorvaderen”. Irenaeus zelf was een discipel van de derde generatie na de apostelen, dus zijn datering van het vasten in de tijd van zijn “voorvaderen” maakt het tot een praktijk uit de allereerste dagen van de kerk. De brief van Irenaeus verwijst naar het idee van een 40 dagen durende vasten voor Pasen, wat er sterk op wijst dat het concept dateert van voor Irenaeus’ eigen tijd. Jezus die 40 dagen en 40 nachten in de woestijn vastte om zich voor te bereiden op zijn openbare bediening, wordt beschouwd als de voornaamste inspiratie voor een dergelijk tijdsbestek.

Na Nicea bleven de vastenpraktijken eeuwenlang in wezen onveranderd. In de jaren 800 begon de strengheid van het vasten echter te verslappen. Rond 1400 begonnen de christenen de ene maaltijd vroeger op de dag te eten, en later voegden zij er een kleinere maaltijd aan toe om op krachten te blijven voor het werk. Uiteindelijk werd de beperking tot één maaltijd opgeheven en ontstonden er nieuwe gewoonten, zoals het opgeven van een luxe of behoefte als persoonlijk offer voor het seizoen. Na verloop van tijd werd het “iets opgeven” het middelpunt van de vastentijd.

De protestantse kritiek op de vastentijd na de Reformatie

De opkomst van verschillende nieuwe christelijke bewegingen tijdens de protestantse Reformatie had een dramatisch effect op de traditie van de vastentijd. Terwijl sommige protestanten, zoals de Lutheranen, de vastentijd in acht bleven nemen, bekritiseerden anderen, zoals de pas opgekomen Calvinisten, de jaarlijkse vastenritus, omdat er volgens hen geen bijbelse basis voor was. Zij veroordeelden de vastentijd als een traditie van de “mens” en een op werken gebaseerde ijdelheid. In 1536 schreef Johannes Calvijn dat de vastenpraktijken geen ware navolging van Christus waren. Jezus hield zich zijn hele leven aan de wetten van de Torah, en vastte op gepaste tijden. Hij vastte 40 dagen om zich voor te bereiden op zijn openbare bediening en om te getuigen dat zijn evangelie van God afkomstig was. Calvijn betoogde dat Jezus geen specifieke tijden van vasten onderwees. De vastentijd “was daarom slechts valse ijver, vol bijgeloof, die een vasten instelde onder de titel en het voorwendsel Christus te imiteren…” (IV.12.20., p. 760). Een eeuw later bekritiseerde de puriteinse theoloog John Owen de Roomse kerk voor de vastenpraktijken van de versterving van het vlees, de zelfverloochening van het opgeven van iets. Owen beschuldigde de mensen ervan dat de vastentijd hen meer opriep tot “versterving” omwille van zichzelf, om als gerechtigheid te gelden, dan tot werkelijk geloof in het alles toereikende werk van een Verlosser. “De waarheid is, dat zij niet weten wat het is om te geloven, noch wat versterving zelf beoogt…Zulke mensen kennen noch de Schriften, noch de macht van God” (p. 290).

Gezien de excessen van de Katholieke Kerk in de jaren voorafgaand aan de explosie van de Reformatie, is de afkerigheid van de hervormers ten opzichte van op werken gebaseerde, of opzichtige, praktijken begrijpelijk. Luther, Calvijn, en vele andere hervormers, confronteerden vele opvattingen van de Katholieke Kerk, zoals de verkoop van aflaten, het vagevuur, de Maagd Maria, de Paus, en de voorspraak van de heiligen. Zij vertrouwden alleen op de Schriften om Gods heilsplan te begrijpen. Voor velen van hen en hun nakomelingen in het geloof riekte de vastentijd naar gerechtigheid door werken.

Toen het evangelicalisme in de 18e en 19e eeuw opkwam, verscherpte de bijbelse kritiek op de vastentijd. De grote evangelist Charles Spurgeon vatte het evangelische wantrouwen tegen de vastentijd samen met deze woorden uit 1885: “Het is evenzeer onze plicht om de tradities van de mensen te verwerpen, als om de verordeningen van de Heer in acht te nemen. Wij vragen over elke rite en regel: “Is dit een wet van de God van Jakob?” en als het niet duidelijk zo is, heeft het geen gezag bij ons, die in christelijke vrijheid wandelen.”

De vastentijd in recentere dagen en een vernieuwing onder evangelischen

De vastentijd bleef in de eeuwen na de reformatie in de praktijk evolueren. In de Lutherse Kerk bleef de vastentijd een belangrijk onderdeel van het lectionarium, maar was volledig vrijwillig met betrekking tot individuele naleving, terwijl het in de Katholieke Kerk een “Heilige Traditie” bleef, met de kracht van de kerkelijke wet erachter.

Maar in de loop der jaren is de vastentijd minder streng geworden in bijna elke westerse traditie. In de Katholieke Kerk, bijvoorbeeld, verminderde het aantal verplichte vastendagen geleidelijk van zes dagen per week tot drie, en dan uiteindelijk, tot slechts twee in het hele vastentijdseizoen: Aswoensdag en Goede Vrijdag. De bekende “vis op vrijdag” traditie begon in de Verenigde Staten in 1966, toen de paus de onthouding van “vlees” op vrijdag bevestigde. In elke traditie is de daad van “iets opgeven” echter sterk gebleven. Ondanks al deze veranderingen is de traditie van de Veertigdagentijd nog steeds grotendeels herkenbaar aan wat zij bijna 2000 jaar geleden was.

In de afgelopen jaren is de Veertigdagentijd weer belangrijker geworden in de mainline protestantse kerken en heeft zelfs een vernieuwing gezien onder evangelicals. In een tijd die sommigen het “post-christelijke tijdperk” noemen, hebben veel evangelischen een nieuwe waardering gekregen voor de kerkelijke liturgische kalender, en voor een seizoen om na te denken over hun behoefte aan het kruis en om hun harten voor te bereiden op het vieren van Christus’ verrijzenis. Voor alle trouwe gelovigen gaat de veertigdagentijd over Jezus en wat Hij heeft gedaan. “Je kunt 1000 vastenperiodes in acht nemen,” zegt Eric Ferris, oprichter van de Lent Experience, “en het zal nooit in je leven bereiken wat het kruis van Jezus heeft gedaan.” Of christenen nu de vastentijd in acht nemen of niet, waar het echt om gaat is onze omarming van de gekruisigde Christus en het lege graf.

Wilt u meer weten over de vastentijd? Bekijk onze zevendelige serie, Woorden van het Kruis. Deze serie gaat diep in op de betekenis en de weerklank van de woorden van Christus vanaf het kruis, terwijl u uw hart voorbereidt op Pasen.

U bent misschien ook geïnteresseerd in een speciale devotionele serie, genaamd Focus op het Kruis, van onze zusterdienst, Today, een dagelijkse devotie gepubliceerd door ReFrame Ministries, de dienst die u Groundwork brengt. Laat Today je helpen je geloof op te frissen, te heroriënteren en te vernieuwen tijdens de veertigdagentijd.