Istanbul stond vroeger bekend als Byzantium, een oude Griekse kolonie. Het gerucht gaat dat koning Byzas van Megara “zijn kolonisten in de 7e eeuw v.Chr. meenam om hier een kolonie met de naam Byzantium te stichten”, aldus de website All About Istanbul.
Een orakel van Delphi had Byzas gezegd “zich te vestigen aan de overkant van het ‘land der blinden’ en Byzas geloofde dat eerdere kolonisten aan de Aziatische kant – van Chalcedon – ‘blind’ moesten zijn geweest omdat ze de schitterende locatie aan de ingang van de zeestraat Bosporus, de enige toegang tot de Zwarte Zee, over het hoofd zagen”, suggereert All About Istanbul.
Archeoloog en redacteur van het tijdschrift ‘Arkeoloji ve Sanat’ (Archeologie en Kunst), Nezih Basgelen, heeft wat informatie verzameld en via e-mail naar TRT World gestuurd. Hij zegt dat de vroegste naam die gegeven werd aan het historische schiereiland waar Istanbul op gebouwd is, Byzantion/Bizantion was. De naam zou zijn afgeleid van de Thracische naam Byzas/Vizas. Volgens oude geruchten werd de stad gesticht door koning Bizas (mogelijk een variant op Byzas), de zoon van halfgod Semestras die door de Thracische Buzie werd opgevoed.
De naam Istanbul is pas veel later ontstaan, zegt professor Yakoob Ahmed van de theologische faculteit van de Universiteit van Istanbul, die er islamitische en Ottomaanse geschiedenis doceert.
Na Byzantium, toen de stad onder Romeins bewind stond, werd zij door de Romeinse keizer Septimus Severus omgedoopt in Augusta Antonina. Dit was naar zijn zoon. Toen de zetel van het keizerrijk in 330 na Christus naar de stad werd verplaatst, kreeg zij de naam Secunda Roma (Tweede Rome). Vanaf de vijfde eeuw werd de stad Nova Roma (nieuw Rome in het Latijn) genoemd, en haar inwoners, de Romaios. De naam is echter niet blijven bestaan.
Bizantion was een Thracische naam, terwijl in Ottomaanse papieren de Arabische en Armeense vormen ook Byzantia, Byzandia, Buzantiye, Puzanta, Buzantis waren. Uit Islamitische bronnen leert men dat er ook andere waren, zoals, Rûmiyyetü’l-kübrâ (Groot Rome), Taht-ı Rûm (Zetel van Rome), Gulgule-i Rûm (geluid van Rome) afkomstig van Nova Roma.
Toen was er natuurlijk Constantinopolis (Latijn)/Constantinople (Engels). De naam werd afgeleid van de Romeinse keizer Constantijn de Grote, die de stad tot hoofdstad van zijn rijk maakte (AD 306 tot 337). Het was een gangbare naam en werd officieel. De afgeleide Konstantiniyye werd gebruikt door Arabieren en Perzen, terwijl de Ottomanen hem gebruikten voor geld en officiële correspondentie.
Constantinopolis was de gangbare naam in de Romeinse en Byzantijnse tijd, en het Westen gebruikte hem veel langer dan dat, zelfs toen de stad onder Ottomaans bestuur stond (vanaf 1453 na Christus).
Bekend is dat het Ottomaanse Rijk de variant Konstantiniyye gebruikte tot de oprichting van de Republiek Turkije. Volgens de Encyclopedia Britannica, “totdat de Turkse posterijen de naam officieel veranderden in 1930 … bleef de stad de duizendjarige naam Constantinopel dragen.”
“We weten niet zeker hoe het zich heeft ontwikkeld, aangezien het uit het Grieks is voortgekomen en we niet zeker weten hoe ver het teruggaat,” zegt Ahmed. “Het betekent naar de stad, dus als je het woord Constantinopel ziet, zitten daar het woord Stan en Pol in, omdat het Constantinopolis werd genoemd. Het betekent gewoon I Sten Pol, wat binnen de stad betekent, waarschijnlijk binnen de oude stadsmuren.”
Dorpsbewoners in Constantinopel verwezen vanaf de 10e eeuw naar de stad als I Sten Pol (binnen de stad), zoals blijkt uit Armeense en Arabische bronnen (zonder de initiaal I-) en Ottomaanse bronnen, ook. De “I Sten Pol” werd uiteindelijk één woord, volgens Marek Stachowski en Robert Woodhouse, auteurs van “The Etymology of İstanbul: Making Optimal Use of the Evidence”. Samenvattend kan men zeggen dat de Griekse manier om naar Constantinopel te verwijzen als “de stad”, overging naar andere steden.
“Toen de Osmanen Istanboel veroverden, behielden ze in grote lijnen de oude Griekse namen zoals de Bosporus, Uskudar en natuurlijk Hagia Sophia,” vervolgt Ahmed. “Halil Inalcik beweert dat Fatih heeft geprobeerd de naam ISLAMbul populair te maken en dat die naam werd gebruikt, maar nooit officieel werd gemaakt.”
“In werkelijkheid gebruikten de Osmanen gerust de geïslamiseerde/arabiseerde naam Constantinopel, die zij Constantiniyye noemden. Ze noemden het ook andere namen, zoals Payitaht en Asitane, maar die werden nooit officieel gebruikt,” legt Ahmed uit.
Volgens een overleden geleerde die in 2012 met de plaatselijke pers sprak, was in de Osmaanse tijd de meest gangbare naam voor de stad de Arabische versie van Constantinopolis, Konstantiniyye, en dat het ook wel ‘Dersaadet’, de stad van het geluk, en groot derwisjklooster, ‘Asitane’, werd genoemd. Ottomaanse sultans bleven niet hangen in namen – er was echter één uitzondering. “Sultan Mustafa de Derde gebruikte ‘de stad van de islam’ Islambol in zijn keizerlijke geschriften. De wortel van “Istanboel” is ‘stinpolis’ in het Grieks, en het betekent een vorm van de uitdrukking “naar de stad”.
De stad – in verwijzing – is de stad binnen de stadsmuren. “Destijds noemde men de plaatsen buiten de stadsmuren nooit Istanboel. Dat is tegenwoordig de grootste fout. Als ze zeggen de andere kant, bedoelen ze nooit Kadikoy maar Galata. Als ze het hebben over oversteken naar de overkant, bedoelen ze van Karakoy naar Galata, Galata naar Kuledibi. Er is nog geen Taksim, er is Uskudar. En er zijn seizoensgebonden Prinseneilanden en dorpen aan de Bosporus. Dat wil zeggen, de Bosporus wordt niet als Istanbul beschouwd.”
“In de volksmond is het ‘şeher’. Als iemand zegt dat hij naar Istanbul gaat, bedoelt hij ‘binnen de stadsmuren’. Iemand in Kadikoy zegt ‘ik ga vandaag naar Istanbul’ en iemand in Taksim zegt ‘ik ga vandaag naar Istanbul’. Ik vind dat een groter onderscheid,” zeggen de geleerden.