De showprocessen in de USSR

De showprocessen die in de USSR van Stalin plaatsvonden, hadden voor Stalin een heel specifiek doel. De showprocessen werden niet in het geheim gehouden, maar waren, zoals de titel al aangeeft, in het openbaar met uitgenodigde buitenlandse journalisten en waren bedoeld om aan geïnteresseerden in de USSR te bewijzen dat er ondanks de ‘Rode Terreur’ nog steeds ‘vijanden van de staat’ bestonden en dat staatsleiders als Stalin gevaar liepen. Er bestaat weinig twijfel over dat degenen die een showproces te wachten stond, schuldig zouden worden bevonden en zij dienden het hoofddoel van Stalin – zich te ontdoen van iedereen die een potentiële rivaal voor hem als leider zou kunnen zijn.

Het excuus, als er al een nodig was, dat de aanzet gaf tot de zuiveringen en de showprocessen, was de moord op Sergej Kirov. Hij was de leider van de Bolsjewistische Partij in Leningrad en velen geloofden dat hij Stalin zou opvolgen na diens dood. Kirov had echter een aantal grote problemen – hij was populair bij het volk (populairder dan Stalin?), zag er goed uit en was zeer goed in zijn werk. Zo’n man bracht Stalins paranoia of jaloezie aan de oppervlakte. Het zou kunnen dat Stalin zich bedreigd voelde door de jongeman in Leningrad, maar ze gingen altijd samen op zomervakantie, wat op het tegendeel wijst. Kirov was echter iemand die bereid was tegen Stalin op te komen en te argumenteren tegen wat hij wilde, zelfs in het openbaar. Hij was misschien, in de ogen van Stalin, een partijfunctionaris maar hij was zijn eigen onafhankelijke denker en niet iemand die het met Stalin eens was alleen maar omdat het Stalin was. Kirov was ook een man die niet bang was om zijn overtuigingen in het openbaar te uiten.

Leon Trotski was echter een ander geval. Weinigen zouden de intellectuele kwaliteiten van Trotski in twijfel hebben getrokken en als lid van de Bolsjewistische Oude Garde vormde hij een bedreiging voor ‘de Baas’, net als iedereen, zo meende Stalin, die met Trotski werd geassocieerd. Het etiket ’trotskistist’ opgeplakt krijgen in de tijd dat Stalin aan het hoofd stond van de USSR bracht steevast gevangenisstraf en de dood met zich mee. Stalin had echter niet het gevoel dat hij de USSR voldoende onder controle had om de NKVD toe te staan ‘vijanden van de staat’ op te pakken en een tweede versie van de ‘Rode Terreur’ uit te voeren. Hij had een excuus nodig om te rechtvaardigen wat er zou gebeuren. Kirov speelde hierbij een cruciale rol – hij werd op 1 december 1934 vermoord door Leonid Nikolajev. Geschiedkundigen zijn verdeeld over de rol van Stalin hierin. Sommigen geloven dat hij het effectief organiseerde, terwijl anderen geloven dat aanhangers van Trotski het ‘bewijs’ verzonnen om Stalin in diskrediet te brengen. Hoe het ook zij, Stalin vroeg het Politburo om een zuivering van de partij om diegenen te verwijderen die in Stalins ogen de revolutie van november 1917 verraadden. Het Politburo was het met Stalin eens.

De NKVD kreeg een lijst overhandigd van hen die nu werden bestempeld als ‘vijanden van de staat’ – in feite de Oude Garde van de Bolsjewistische Partij – bijvoorbeeld Kamenev, Zinoviev en Boecharin. Iedereen die met deze mannen geassocieerd werd, stond ook onder verdenking. Zij werden berecht tijdens zwaar gemanipuleerde showprocessen, waarbij het vonnis nooit vaststond. De showprocessen moesten hun schuld bewijzen bij voorkeur met een zeer publieke bekentenis van verraad aan de revolutie en dus het volk.

De eerste mensen die werden gearresteerd waren bekende aanhangers van Trotski die op dat moment op een eiland voor de kust van Turkije verbleef. Terwijl hij voor het ogenblik veilig was, waren zijn aanhangers dat niet. Slechts weinigen overleefden lang genoeg in een NKVD gevangenis om een publieke schuldbekentenis af te leggen. Maar ook ondertekende bekentenissen werden als nuttige instrumenten beschouwd. Waarom zouden mensen een bekentenis ondertekenen wetende dat het waarschijnlijk onzin was en wetende dat zo’n ondertekening bijna hetzelfde was als het ondertekenen van hun eigen executiebevel. Degenen die de NKVD gevangenissen overleefden – en dat waren er maar heel weinig – schreven later over het wrede regime waarmee zij te maken hadden. Cellen hadden geen ramen en een zeer sterke elektrische lamp – die de gevangenen niet aan of uit konden zetten – bleef permanent branden. NKVD bewakers zorgden ervoor dat gevangenen een slaaptekort hadden en uitgeput waren als het op hun verhoor aankwam. Een belofte van een betere behandeling werd gedaan om de snelle ondertekening van een bekentenis te verzekeren. De NKVD wilde echter ook de namen van alle anderen die betrokken waren bij de ‘misdaden’ van de man die zojuist zijn eigen doodvonnis had getekend. In zijn boek “Darkness at Noon” zegt de schrijver Arthur Koestler te geloven dat gevangenen daadwerkelijk bekentenissen ondertekenden, wetende dat dit tot hun dood zou leiden, maar dat de dood beter was dan het leven dat zij in een cel leidden. Als psychologische marteling niet werkte bij een gevangene, dan wendde de NKVD zich tot zijn familie. In juni 1934 tekende Stalin een decreet dat de familie van een gevangene even schuldig achtte als hijzelf en dat de familie (uiteraard gericht tegen de Oude Garde) zelf schuldig was. Deze wet bepaalde dat kinderen ouder dan 12 jaar terechtgesteld konden worden voor de misdaden van hun vader. Anderen wachtte een straf in de wrede goelags die overal in de USSR werden gebouwd.

Er waren enkele gevangenen die het gevaarlijke spel van de NKVD niet wilden meespelen. Er was een andere aanpak nodig. De NKVD koos ervoor een gevangene een misdaad te laten bekennen en de vereiste bekentenis te laten ondertekenen in ruil voor een document dat hun leven garandeerde. Als al het andere faalde, werd het slachtoffer gewoon verteld dat hij zou worden geëxecuteerd zonder de formaliteit van een proces.

De showprocessen werden precies dat – een show. Sommige van de ‘grootste’ namen in de Bolsjewistische Partij moesten in het openbaar terechtstaan – mannen als Kamenev, Boecharin en Zinovjev. Om wat voor reden dan ook, zag Stalin deze mannen als potentiële rivalen en als zodanig moesten ze weg. Beide mannen werden beschuldigd van samenzwering om Stalin te vermoorden. Aan hun schuld werd nooit getwijfeld omdat de rechtbank veel ‘bewijs’ had gekregen van andere gevangenen en zij werden geëxecuteerd in 1936 en 1938 in het geval van Boecharin

Tijdens zijn proces zei Zinovjev in het openbaar:

“Ik wil graag herhalen dat ik volledig en volkomen schuldig ben. Ik ben schuldig aan het feit dat ik, na Trotski, de organisator ben geweest van dat blok dat tot taak had Stalin te vermoorden. Ik was de voornaamste organisator van de moord op Kirov. De partij zag waar we heen gingen, en waarschuwde ons. Stalin waarschuwde ons vele malen, maar we gaven geen acht op zijn waarschuwingen. We sloten een verbond met Trotski.”

Kamenev zei tijdens zijn proces:

“Ik Kamenev, samen met Zinoviev en Trotski, organiseerde en leidde deze samenzwering. Mijn motieven? Ik was ervan overtuigd geraakt dat het beleid van de partij – Stalin’s – succesvol was en zegevierde. Wij, de oppositie, hadden gerekend op een splitsing in de partij, maar deze hoop bleek ongegrond. Wij konden niet langer rekenen op ernstige binnenlandse moeilijkheden die ons in staat zouden stellen Stalins leiderschap omver te werpen. Wij werden gedreven door grenzeloze haat en machtswellust.”

Nikolai Boecharin werd beschuldigd van verraad en bekende zijn misdaden voor de rechtbank, precies zoals Stalin wenste. Bukharin noemde zijn misdaden “monsterlijk” en hij werd in 1938 geëxecuteerd.

Hoewel Stalin van mening was dat hij zelfs de hogere officieren in het Rode Leger niet kon vertrouwen. Zij en alle anderen die hij volgens Stalin niet meer kon vertrouwen, werden ook het slachtoffer van de zuiveringen.

januari 2013