De omvang van het Romeinse Rijk

De tijd heeft een aantal grote rijken zien opkomen en vallen – het Babylonische, het Assyrische, het Egyptische, en tenslotte het Perzische. Ongeacht de grootte of vaardigheid van hun leger of de capaciteiten van hun leiders, al deze rijken zijn ten onder gegaan. De geschiedenis heeft aangetoond dat een van de vele redenen voor deze uiteindelijke ondergang de enorme omvang van de rijken was – ze werden gewoon te groot om te kunnen beheren, en werden vatbaar voor externe en interne krachten. Een van de grootste van deze rijken was natuurlijk het Romeinse Rijk. In de loop der eeuwen groeide het uit van een kleine Italiaanse stad tot een heerser over heel Europa, over de Balkan tot in het Midden-Oosten en Noord-Afrika.

Bevolking & Verspreiding

Het is helaas moeilijk om precieze cijfers te verkrijgen over het aantal mensen dat op een bepaald moment in het Romeinse Rijk woonde. Elke berekening van de bevolking zou worden verkregen uit de volkstelling, maar de Romeinse volkstelling kan al dan niet vrouwen en kinderen onder een bepaalde leeftijd hebben meegeteld. De volkstelling werd niet alleen gebruikt om de bevolking vast te stellen, maar ook om belastingen te heffen en de bevolking te voeden, maar aangezien de volkstelling gebaseerd was op eigendom en burgerschap, moet men zich afvragen wie in het eindtotaal was opgenomen. Ook slaven werden waarschijnlijk niet meegeteld, maar volgens één schatting waren er tussen de 1.500.000 en 2.000.000 slaven in Italië in de 1e eeuw BCE.

In het begin, voor de Republiek, had de stad Rome een geschatte bevolking van slechts een paar duizend. In de 6e eeuw v. Chr. en na de ballingschap van de koningen was de stad gegroeid tot tussen de 20.000 en 30.000 inwoners (ook hier kunnen vrouwen en kinderen al dan niet bij zijn inbegrepen). Naarmate de stad met het keizerrijk groeide, werd Rome een trekpleister voor kunstenaars, kooplieden en mensen van alle rangen en standen – vooral voor hen die werk zochten. Aan het begin van de keizertijd telde de stad bijna 1.000.000 inwoners. Het keizerrijk was in diezelfde tijd gegroeid van 4.063.000 inwoners in 28 v. Chr. tot 4.937.000 inwoners in 14 n. Chr. Dit laatste was een punt van grote trots voor de keizer, althans zo schreef Augustus in zijn Res Gestae. Augustus zou gezegd hebben: “Ik vond Rome gebouwd van zongedroogde bakstenen; ik laat haar gekleed in marmer.” Dit citaat zou ook de groei van het rijk kunnen weergeven, zowel in mensen als in land.

Van een kleine stad aan de westelijke rand van Italië was Rome – of het rijk – uitgegroeid tot een gebied dat zich uitstrekte van de Noordzee tot het grootste deel van het gebied rond de Middellandse Zee. In het noorden lagen Britannia, Germania en Gallië. In het westen en zuiden langs Noord-Afrika omvatte het rijk Hispania, Mauretania en Numidia. Oostwaarts en in het Midden-Oosten lagen Egypte, Judea, Syrië, Parthië en Klein-Azië. Dichter bij Italië en naar het oosten lagen Macedonië, Griekenland, Moesia en Dacië. Voeg daarbij de eilanden Corsica, Sardinië en Sicilië. In het hele rijk waren er steden met 100.000 tot 300.000 inwoners – Alexandrië, Carthago, Antiochië, Pergamum, Efeze en Lyon. Maar net als alle voorgaande kon het Romeinse Rijk niet standhouden en viel het uiteindelijk in 476 n.C. ten prooi aan een invasie vanuit het noorden. Om de omvang van dit grote rijk te begrijpen moet men terugkeren naar het begin in de vroege zesde eeuw voor Christus.

De rechtvaardiging voor uitbreiding

In 510 BCE werd de monarchie die Rome controleerde omvergeworpen, en de koning Tarquin Superbus werd verdreven. Vanaf dat moment – gedurende de volgende eeuwen – bleef Rome groeien en zijn invloedssfeer uitbreiden over het gehele Middellandse-Zeegebied. Ondanks krachten van binnenuit en van buitenaf werd de zee wat men noemt een Romeins meer. Deze verbazingwekkende groei door de vroege Republiek uitgebreid tot het tijdperk van het rijk, culminerend in de periode van de Pax Romana – haar versie van vrede en stabiliteit.

Schrijf je in voor onze wekelijkse e-mail nieuwsbrief!

Om deze immense expansie te bereiken werd Rome echter wat een historicus een krijgersstaat heeft genoemd. Deze constante staat van oorlog maakte Rome niet alleen rijk, maar hielp ook de Romeinse samenleving te vormen. De verovering van de Balkan en Griekenland beïnvloedde de Romeinse kunst, architectuur, literatuur en filosofie, maar de groei zou niet doorzetten en uiteindelijk werd het rijk minder een veroveringsmacht en meer een macht van pacificatie en beheer. Gedurende hun uitbreidingsoorlogen beschouwden de Romeinen zichzelf nooit als de agressor. Volgens een historicus werden oorlogen alleen gevoerd om vijanden te onderwerpen waarvan zij dachten dat zij een levensvatbare bedreiging vormden voor de “Romeinse integriteit”. De Romeinse staatsman en schrijver Cicero geloofde dat de enige reden voor oorlog was dat Rome in vrede kon leven.

De Republiek breidt zich uit in Italië

De beste plaats om te beginnen is bij het begin: de verovering van het schiereiland Italië. Na de val van de monarchie en de oprichting van de Republiek wilde de stad Rome, om welke reden dan ook, verder groeien dan haar zeven heuvels, en deze groei betekende in de eerste plaats de verovering van geheel Italië. Deze wens bleef niet onopgemerkt bij de omliggende gemeenschappen, en om een eventuele oorlog te voorkomen vormden zij wat bekend werd als de Latijnse Liga. Hun vrees werd bewaarheid toen de oorlog uitbrak bij de stad Tusculum aan het meer van Regillus. Tijdens een goed gevochten strijd werden de Romeinse troepen naar verluidt tot de overwinning aangezet – volgens de legende – door de verschijning te paard van Castor en Pollux, de tweelingbroers van Helena van Troje. Volgens het verdrag waarover Spurius Cassius Vecellinus in 393 v. Chr. onderhandelde, leidde de overwinning tot de confiscatie en plundering van het land van Latium. En als bijkomende voorwaarde moest de bevolking van Latium aan Rome soldaten leveren voor eventuele toekomstige conflicten. Deze laatste voorwaarde zou een addendum worden bij alle toekomstige Romeinse verdragen. De Latijnse alliantie met Rome hielp bij het verslaan van veel van hun naaste buren, buren die vaak Romeinse gebieden hadden overvallen – de Sabijnen, Aequi en Volsci. Na verloop van tijd trok Rome weer ten aanval en versloeg en verwoestte Veli.

Ondanks een invasie van de Galliërs uit het noorden in 390 v. Chr. en de bijna-ondergang van de stad, was Rome in staat snel weer op te bouwen – door de muren te versterken – en de verovering van het schiereiland voort te zetten. In de 4e eeuw v. Chr. veroverden de Samnieten, een groep volkeren ten zuidoosten van Rome, Capua, een stad in Campanië, een provincie ten zuiden van Rome. Op grond van een verdrag met Rome riepen de inwoners van Capua de stad om hulp. Van 343 tot 341 v. Chr. vond een reeks korte schermutselingen plaats tussen Rome en de Samnieten. Als gevolg daarvan kreeg Rome de controle over Campania. De conflicten, bekend als de Samnietenoorlogen, zouden daar echter niet ophouden.

Tijdens de tweede reeks conflicten van 327 tot 304 v. Chr. versloegen de Samnitische strijdkrachten de Romeinen bij Caudine Forks in 321 v. Chr.; zij waren echter niet in staat Rome tot terugtrekken te bewegen. Daarna sloten de Samnieten bondgenootschappen met de Galliërs, Etrusken en Umbriërs, maar tijdens de derde Samnietenoorlog (298 tot 290 v. Chr.) verpletterde Rome de Samnieten en hun bondgenoten. Vervolgens sloten zij bondgenootschappen met Apulië en Umbrië. Zij verpletterden de Hernici en Aequi en ook de Marsi, Paeligini, Marrucini, Frentani en Vestini, voormalige bondgenoten van de Samnieten. Rome was nu de belangrijkste macht op het schiereiland en om deze macht veilig te stellen stichtten zij kolonies in geheel Italië. De Romeinen richtten nu hun blik op het zuiden.

De stad Tarentum, die Rome vreesde en zich realiseerde dat zij de volgende waren, deed een beroep op Pyrrhus, koning van de westelijke Balkanprovincie Epirus. Omdat de stad hem in het verleden had geholpen, beantwoordde de koning hun oproep en stuurde zijn leger van 21.000 infanteristen, 3.000 ruiters en 20 olifanten naar Zuid-Italië. De koning zegevierde tweemaal over Rome – bij Heraclea in 280 v. Chr. en bij Asculum in 279 v. Chr. Maar net als in de eerste oorlogen met de Samnieten gaven de Romeinen hun nederlaag niet toe en herstelden zich spoedig, en bij Beneventium zegevierde Rome. Tegen 270 BCE was de gehele Magna Graecea – de gebieden langs de zuidelijke laars van Italië – door de Romeinse legioenen geannexeerd. Deze expansie bracht hen echter uiteindelijk in conflict met een andere grote stad aan de overkant van de zee, Carthago.

De Punische Oorlogen – Uitbreiding naar het zuiden

Met een toename van de inkomsten door de verovering van het schiereiland, kon Rome zich verder zuidwaarts richten en de Middellandse Zee oversteken naar de oude Fenicische stad Carthago, en van 264 v. Chr. tot 146 v. Chr. vochten de twee machten een serie van drie oorlogen uit – de zogenaamde Punische oorlogen. Punisch was de Romeinse naam voor Carthago. De oorlogen begonnen onschuldig genoeg toen Rome in de zaak werd getrokken door de Siciliaanse stad Messina, een stad die, samen met het naburige Syracuse, spoedig haar bondgenoot zou worden. De Romeinen hadden een hekel aan de aanwezigheid van Carthago op het eiland, en toen Rome reageerde op de oproep van Messina, begon de oorlog. Carthago was evenzeer verontwaardigd over de Romeinse ambities op Sicilië en in de hoop de “indringers” van het eiland te verdrijven, begon het aan een reeks invallen langs de Italiaanse kust.

Omdat Rome meer een landmacht was – terwijl Carthago veel meer een zeemacht was – realiseerde de stad zich snel haar beperkingen en begon een grote vloot van schepen te bouwen om het Carthaagse voordeel tegen te gaan. De Romeinen waren echter zo verstandig om elk van hun schepen uit te rusten met een corvus. Met dit apparaat konden de Romeinen de schepen van hun tegenstander langszij trekken, aan boord gaan, en een zeeslag in een landslag veranderen. Na handelsoverwinningen – Rome bij Mylae en Carthago bij Despana – mislukten pogingen om over een verdrag te onderhandelen. Na verdere Romeinse overwinningen eiste Carthago in 241 BCE vrede. Niet alleen moest de overwonnen stad schatting betalen, maar Rome kreeg ook het eiland Sicilië; dit was haar eerste provincie buiten het schiereiland. Later zou Rome de eilanden Sardinië en Corsica in bezit nemen.

De Tweede Punische Oorlog begon toen Carthago zijn aanwezigheid in Spanje uitbreidde – iets dat de Romeinse Senaat uiteindelijk zou verontrusten. In een eerder verdrag tussen Rome en Carthago was de grens tussen de twee steden bij de rivier de Ebro vastgelegd, maar een invasie van de stad Saguntum door Hannibal, zoon van de Carthaagse generaal Hamilcar Barca, zou hier verandering in brengen. Hannibal had eerder, toen hij negen jaar oud was, zijn vader beloofd dat hij wraak zou nemen op de Romeinen voor het Carthaagse verlies in de eerste oorlog. Door hun focus op de Illyriërs en Filips V, kwam Rome de stad aanvankelijk niet te hulp. Hannibal gebruikte de stad als een machtsbasis voor verdere invallen in Spanje en zijn uiteindelijke oversteek van de Alpen naar Romeins grondgebied in 218 BCE. Deze laatste zet zette de stad uiteindelijk aan tot actie en een oorlog begon. Hannibal had een aantal bondgenoten verzameld toen hij de bergen was overgestoken en op het schiereiland was gekomen – vooral de Romein-hatende Galliërs.

Hannibal en zijn leger veroorzaakten paniek in heel Italië, maar ondanks de Carthaagse dreiging bleven de bondgenoten van Rome trouw en sloten zich niet bij Hannibal aan. Maar hoewel Hannibal overwinning na overwinning behaalde, viel de generaal om onbekende redenen de stad Rome niet aan. In de Slag bij Cannae leden de Romeinen een van hun grootste nederlagen, maar ongeacht het verlies zouden de legioenen zich toch niet onderwerpen. Hannibal bleef meer dan vijftien jaar in Italië. Onder leiding van Fabius Maximus vermeden de Romeinen verdere schadelijke conflicten door een politiek van de verschroeide aarde te voeren — rooftochten werden ingezet en gewassen werden verbrand. Hannibal en zijn mannen werden wanhopig maar hoorden weinig hulp uit Carthago.

Om Hannibal zo goed mogelijk tegen te gaan besloten de Romeinen dat het niet verstandig zou zijn hem frontaal aan te vallen. In plaats daarvan stuurde de Senaat Gnaeus Cornelius Scipio en zijn broer Publius om Carthaagse bezittingen in Spanje aan te vallen. Gelukkig reorganiseerde de zoon van Publius (ook Publius Cornelius Scipio), nadat beiden in de strijd waren gesneuveld, het haveloze leger en introduceerde een korter zwaard, de gladus, en een nieuwere, betere speer, de pilium. Hij verzamelde zijn troepen en viel de vijand aan bij Nova Carthago (Nieuw Carthago). Uit vrees dat Rome hun stad zou aanvallen, riepen de Carthaagse leiders Hannibal in 204 v. Chr. uit Italië terug. Helaas leed Carthago een verpletterende nederlaag in de Slag bij Zama in 202 BCE, hoewel Hannibal met zijn leven kon ontsnappen en later zijn vendetta tegen Rome kon hervatten in de Derde Macedonische Oorlog toen hij bondgenoot werd van Antiochus III.

De oorlogen tussen de twee grote steden zouden uiteindelijk eindigen in de Derde Punische Oorlog toen Rome in 146 v. Chr. Carthago voor de tweede maal aanviel. Het einde van de stad kwam toen de Romeinse senator Cato de Oudere voor de senaat stond en zei: “Carthago delenda est.” of “Carthago moet sterven.” In antwoord op deze uitdaging werd de stad met de grond gelijk gemaakt, het land gezouten en de mensen tot slaven gemaakt. De landen die ooit tot Carthago hadden behoord – Spanje en Noord-Afrika – maakten nu deel uit van de Romeinse Republiek. Spoedig daarna voegde Rome de provincies Lusitania (het huidige Portugal) in 133 v. Chr. en Zuid-Gallië in 121 v. Chr. toe. Rome beheerste nu de gehele westelijke Middellandse Zee.

Rome Looks to the East

Naar het oosten richtte Rome zijn blik op de Balkan en Griekenland – een verlangen dat zou leiden tot de vier Macedonische of Illyrische oorlogen. Rome had altijd bewondering gehad voor de Hellenistische cultuur – de cultuur geïnspireerd door Alexander de Grote. Een groot deel van het Griekse schiereiland was echter in rep en roer sinds de dood van Alexander en de opvolgingsoorlogen. En toen de koning van Macedonië, Filips V (de vroegere bondgenoot van Hannibal) zijn invloed in Griekenland begon uit te breiden, mengde Rome zich, op uitnodiging, in de strijd. Rome had natuurlijk bezwaar gemaakt tegen de inmenging van de koning na hun verlies bij Cannae. Hoewel de Senaat aarzelde om de oorlog te verklaren, erkenden zij de ernst van de Macedonische agressie. De Grieken daarentegen verwelkomden de Romeinen en hun latere overwinning op de Macedonische troepen in de Slag bij Cynoscephalae in 197 v. Chr. Daarna viel Griekenland onder een paraplu van bescherming door Rome. Uiteindelijk trok Rome zich in 194 v. Chr. geheel terug en nam het zijn toevlucht tot diplomatie in plaats van brute kracht.

Later, in 191 v. Chr. trok Anticholus van Syrië met zijn leger Griekenland binnen. Zijn overwinning was van korte duur, en hij werd verslagen door de Romeinse bevelhebber Lucius Cornelius Scipio in de Slag bij Magnesia in 189 v. Chr. Deze slag zou geen einde maken aan de gevechten, want de oorlog zou later worden hervat, maar ditmaal onder leiding van Philips zoon, Perseus. De Derde Macedonische oorlog zou eindigen met zijn nederlaag in de Slag bij Pydna in 168 v. Chr. Uiteindelijk zouden de conflicten eindigen met de nederlaag van Anticholus IV en de vrede werd gesloten in 146 BCE, hetzelfde jaar als de Romeinse overwinning bij Zama. Na verschillende opstanden op het schiereiland te hebben neergeslagen, had Rome nu de controle over zowel de Balkan als Griekenland, en om dit te demonstreren werd de stad Korinthe met de grond gelijk gemaakt. Minder dan tien jaar later annexeerde Rome Cilicië in Klein-Azië en Cyrene in Noord-Afrika.

Uitbreiding van het Westen & Beheersing van de Middellandse Zee

Vanaf 219 v.Chr. had Rome overheersing verworven over de Middellandse Zee – en beheerste het delen van Noord-Afrika, Spanje, Italië, en de Balkan. Dit alles bracht grote rijkdom voor de Republiek, en wat overbleef kwam al snel onder hun controle. Pompeius de Grote zou “de kaart hertekenen” in het oostelijke Middellandse-Zeegebied van de Zwarte Zee tot Syrië en tot in Judea. Mithradates van Pontus vormde een bedreiging voor de macht van Rome in Klein-Azië, en viel Romeinse provincies aan op de westkust van het huidige Turkije – zijn dood zou zowel de macht aan zijn zoon als vrede met Rome brengen. Van 66 tot 63 v. Chr. trok Pompeius op van het Kaukasusgebergte tot aan de Rode Zee. Veel van de kleinere koninkrijken onderweg werden Romeinse cliëntstaten of bondgenoten en allen waren verplicht versterkingen te leveren aan het Romeinse leger. Onder deze cliëntstaten waren Pontus, Cappadocië, Bithynië, Judea, Palestina en, tegen 65 v. Chr., Armenië. In Afrika werden Mauretanië, Algerije en Marokko ook klantstaten.

Terwijl Pompeius in het oosten bezig was, voerde Julius Caesar de Gallische oorlogen, waarbij hij geheel Gallië annexeerde en naar verluidt een miljoen mensen doodde en nog eens een miljoen tot slaaf maakte om dit te bereiken. Ondanks de mislukte poging om Brittannië binnen te vallen, strekten de noordelijke grenzen van de republiek zich nu uit tot aan de oevers van de Rijn en de Donau. Na zijn veroveringen in het noorden stak de toekomstige “dictator voor het leven” de Rubicon over en trok Rome binnen. Na zijn moord versloeg zijn geadopteerde zoon en opvolger, Octavianus (de latere keizer Augustus), Marcus Antonius en Cleopatra in de Slag bij Actium en als gevolg daarvan werd Egypte een Romeinse provincie. Augustus werd de nieuwe keizer en het keizerrijk was geboren en daarmee brak een tijdperk aan dat bekend stond als de Pax Romana of Romeinse vrede.

Houding van het Rijk

Ondanks de wens van de keizer om de grenzen van het rijk verder uit te breiden, kwam er in 9 n.C. in Duitsland een einde aan de groei van het rijk toen de bevelhebber Publius Quintilius Varus drie Romeinse legioenen – tien procent van de strijdkrachten van Rome – verloor in de Slag bij het Teutoburgerwoud. Militaire overwinningen stonden niet langer in het teken van expansie en verovering, maar meer van verdediging tegen interne en externe krachten zoals rellen, opstanden en oproer. Nadien was er een beperkte expansie: Keizer Caligula (37 – 41 CE) probeerde Brittannië te veroveren, maar faalde, terwijl zijn oom en opvolger keizer Claudius (41 – 54 CE) het in 44CE voor elkaar kreeg. Keizer Trajanus (98 – 117 CE) annexeerde Dacië in 101 BCE en Mesopotamië een decennium later. Dit zou het verste oosten zijn waar het keizerrijk ooit geweest was of ooit zou komen. Keizer Hadrianus (117 – 138 n.C.) begreep de noodzaak van “grenzen” en zou de door Trajanus veroverde gebieden afstaan. Hij bouwde zelfs een muur in Noord-Engeland als grens tussen Brittannië en Schotland. Voor hem en toekomstige keizers had het rijk grenzen nodig – het rijk werd er nu een van pacificatie en romanisering, niet van verovering.

Het rijk opsplitsen

De enorme omvang van het rijk werd uiteindelijk problematisch – het was te groot om te beheren en werd vatbaarder voor barbaarse invasies. In 284 n.C. kwam een nieuwe keizer aan de macht. Zijn naam was Diocletianus, en hij begreep de problemen waarmee het rijk te kampen had. Het was decennia lang onder de voet gelopen door slecht leiderschap, dus om de eenheid te herstellen verdeelde hij het rijk in een tetrarchie of regel van vier. Er was een keizer in het westen – met Rome als hoofdstad – en een andere keizer in het oosten – met zijn hoofdstad in Nicomedia (het latere Constantinopel). Na de val van Rome in 476 n.C. zou deze oostelijke helft overblijven en op den duur het Byzantijnse Rijk worden.