Tien feiten uit het oude Mesopotamië die je moet weten

Mesopotamië is de oude Griekse naam (wat “het land tussen twee rivieren” betekent, de Tigris en de Eufraat) voor de regio die overeenkomt met het huidige Irak en delen van Iran, Syrië, en Turkije. Het wordt beschouwd als de “wieg van de beschaving” vanwege de vele uitvindingen en vernieuwingen die er vanaf ca. 10.000 v. Chr. tot in de 7e eeuw n. Chr. voor het eerst werden gedaan. In het prepottenbakkersneolithicum schakelden de mensen geleidelijk over van een jager-verzamelaarsparadigma op landbouw, waarbij ze seizoensgebonden gemeenschappen stichtten die een permanent karakter kregen in het pottenbakkersneolithicum (ca. 7000 v. Chr.) en als basis dienden voor de ontwikkeling van steden in het kopertijdperk (5900-3200 v. Chr.). Dit laatste tijdperk omvat de Ubaid-periode (ca. 5000-4100 v. Chr.) waarin de eerste tempels verrezen (trapsgewijze torens bekend als ziggurats met een heiligdom op de top) en waarin ingewikkelde kunst, keramiek en koperen werktuigen werden vervaardigd.

Overlappend met deze periode en de latere Vroege Bronstijd (3000-2119 v. Chr.) was de Uruk-periode (4100-2900 v. Chr.) waarin steden, handel, bestuur en het concept van particulier grondbezit tot ontwikkeling kwamen. De regio was nooit een samenhangende politieke entiteit, zelfs niet toen het onder controle stond van de eerste rijken die in de wereld verschenen, en de diversiteit van de bevolking moedigde verbeelding aan in innovatie op elk gebied van het dagelijks leven, waaronder landbouw, mercantilisme, politieke theorie, oorlogvoering, evenals de creatie van brood, bier, en “geluks” charmes.

Vele van de meest gebruikelijke aspecten van het dagelijks leven, evenals theologische paradigma’s en politieke systemen, ontwikkelden zich het eerst in Mesopotamië. De bevolking werd pas relatief gehomogeniseerd na de 7e eeuw na Christus, na de Arabische veroveringen door de Moslims, die religieus geloof en gewoonten voorschreven en regelden. Hieronder staan tien feiten over de regio die vaak over het hoofd worden gezien of verkeerd worden voorgesteld.

Home van de Vruchtbare Sikkel

De Vruchtbare Sikkel is het kwartmaanvormige gebied van het oude Mesopotamië dat overeenkomt met het huidige Zuid-Irak, Syrië, Libanon, Jordanië, Israël, en Noord-Egypte. Het is de plaats die algemeen wordt aangeduid als “de wieg van de beschaving” vanwege de culturele en technologische vooruitgang die daar is geboekt, waaronder, maar niet beperkt tot:

• landbouwtechnieken
• domesticatie van dieren
• astrologie en de ontwikkeling van de dierenriem
• het begrip tijd
• wetenschap en technologie
• het wiel
• schrift en literatuur
• religie
• wiskunde en astronomie
• lange-handel op afstand
• medische praktijken (inclusief tandheelkunde).

De benaming “Vruchtbare Halve Maan” wordt vaak verondersteld in de oudheid te zijn ontstaan, maar werd in werkelijkheid in 1916 CE bedacht door de Egyptoloog James Henry Breasted in zijn populaire boek Ancient Times: A History of the Early World. De populariteit van het boek moedigde het wijdverbreide gebruik van de uitdrukking aan, totdat het in het culturele bewustzijn doordrong als de naam voor de regio.

Invented Writing, the Wheel, & the City

Het schrift ontwikkelde zich onafhankelijk van elkaar in veel verschillende gebieden in de wereld, van China tot Meso-Amerika, maar Mesopotamië wordt beschouwd als het eerste land dat dit deed, omdat het al vóór ca. 3000 v. Chr. een schrijfsysteem creëerde, bekend als spijkerschrift. Ook het wiel ontstond in deze streek (ca. 3500 v. Chr.), in tegenstelling tot de bewering dat het in Centraal-Azië werd uitgevonden. Het oudste wiel ter wereld, gedateerd op ca. 3200 v. Chr. (bekend als het Ljubljana Marshes Wheel) werd in 2002 v. Chr. in Slovenië ontdekt, hetgeen aanleiding geeft tot de bewering dat de mensen in Centraal-Azië het wiel hebben uitgevonden. Het Mesopotamische wiel was echter de eerste, zoals blijkt uit de aanwezigheid ervan in Mesopotamische kunst van vóór ca. 3200 v. Chr.

De uitvinding van de stad is een van de belangrijkste innovaties van de Mesopotamiërs – in voor- en tegenspoed – in die zin dat het concept, dat vandaag de dag zo gewoon is, nooit eerder heeft bestaan. Steden ontwikkelden zich tijdens de Uruk Periode toen kleine, agrarische gemeenschappen, die floreerden, de mensen aantrokken van nabijgelegen streken die het misschien minder goed hadden. De Mesopotamische steden boden de mensen bescherming tegen de elementen, natuurlijke roofdieren en rovers, terwijl zij tevens nieuwe mogelijkheden boden om in hun levensonderhoud te voorzien. In dit opzicht waren zij aanvankelijk een groot voordeel voor de mensen. Maar uiteindelijk zorgde de dichte bevolking van de steden, en hun expansie, ervoor dat de hulpbronnen rondom de steden uitgeput raakten. Veel Mesopotamische steden waarvan archeologen aanvankelijk dachten dat zij in oorlogen waren verwoest, werden in werkelijkheid verlaten toen de hulpbronnen waren uitgeput.

Eerste geregistreerde oorlog

Een van de belangrijkste hulpbronnen in de regio was water en dit was, hoogstwaarschijnlijk, de oorzaak van de eerste oorlog in de geregistreerde geschiedenis. In ca. 2700 v. Chr. voerde de Soemerische koning Enmebaragesi van de stad Kish zijn volk aan in een militaire campagne tegen het gebied van Elam (dat overeenkomt met delen van het huidige Iran), versloeg hen en voerde de buit mee terug naar Mesopotamië. Dit is alles wat bekend is over de strijd, maar het is waarschijnlijk dat het aanvankelijke geschil ontstond over waterrechten – de toegang tot water – en de gebeurtenis is ook belangrijk als voorbeeld van de samenkomst van de stadstaten van Soemerië in het belang van een gemeenschappelijke zaak. Net als de Griekse stadstaten vochten de steden van Sumerië vaak met elkaar, maar wanneer de nood aan de man kwam, werkten zij samen om hun gemeenschappelijke belangen te beschermen.

Bier uitgevonden

Een van de vele toepassingen die de Mesopotamiërs voor water vonden – irrigatie van gewassen was daarbij de eerste – was het brouwen van bier. Bier werd beschouwd als de “drank van de goden” en het brouwen werd geleid door de godin Ninkasi (die haar naam verleent aan de hedendaagse Ninkasi Brewing Company in Eugene, Oregon, USA) die toezag op de zuiverheid ervan. Bier was de meest populaire drank in het oude Mesopotamië omdat het zoveel belangrijke voedingsstoffen bevatte dat het als voedsel werd beschouwd en werd gebruikt om de lonen van arbeiders te betalen (zoals later in Egypte). Wetenschapper Jeremy Black becommentarieert:

Bier was in Mesopotamië en omgeving een hoofdbestanddeel vanaf de prehistorie, omdat het gistingsproces een effectieve methode was om bacteriën en door water overgedragen ziekten te doden. De productie van bier werd zelfs in de vroegste schriftelijke aantekeningen, uit het late vierde millennium v.Chr., opgetekend en gecontroleerd door schriftgeleerden. Bier werd door mensen uit alle lagen van de samenleving gedronken en in plengofferrituelen aan goden en doden geofferd. (297)

Het recept voor het brouwen van bier werd door de Soemeriërs bewaard in De Hymne aan Ninkasi, die waarschijnlijk door de brouwers werd gezongen terwijl zij werkten.

Home of the First Firsts

Er zijn vele “primeurs” die in verband worden gebracht met het oude Mesopotamië, met name Soemer, en de geleerde Samuel Noah Kramer noemt, en bespreekt, 39 van deze primeurs in zijn invloedrijke werk History Begins at Soemer. De 39 “primeurs” hieronder zijn slechts degenen die Kramer koos te behandelen, maar er zijn er veel meer:

• De eerste scholen
• Het eerste geval van ‘Apple Polishing’
• Het eerste geval van jeugddelinquentie
• De eerste ‘War of Nerves’
• Het eerste tweekamercongres
• De eerste Historicus
• Het eerste geval van belastingverlaging
• De eerste ‘Mozes’
• Het eerste juridische precedent
• De eerste farmacopee
• De eerste ‘Farmer’s Almanac’
• Het eerste experiment in de schaduw van bomen
• Het eerste experiment in de schaduw van bomen
• De eerste ‘Farmer’s Almanac’
• Het eerste experiment in de schaduw van bomen
• Tree Gardening’
• De eerste Kosmogonie en Kosmologie
• De eerste Morele Idealen
• De eerste ‘Job’
• De eerste Spreuken en gezegden
• De eerste Dierenfabels
• De eerste Literaire Debatten
• De eerste Bijbelse Parallellen
• De eerste ‘Noach’
• Het eerste Verhaal over de Wederopstanding
• De eerste ‘St. George’
• Het eerste geval van literaire bruikleen
• Het eerste heldentijdperk van de mens
• Het eerste liefdeslied
• De eerste bibliotheekcatalogus
• De eerste gouden eeuw van de mens
• De eerste ‘zieke’ samenleving
• De eerste liturgische klaagliederen
• De eerste messiassen
• De eerste lange-afstandskampioen
• De eerste literaire beeldspraak
• De eerste sekssymboliek
• De eerste Mater Dolorosa
• Het eerste slaapliedje
• Het eerste literaire Portret
• De Eerste Elegieën
• De Eerste Overwinning van de Arbeid
• Het Eerste Aquarium

Onder de “primeurs” die niet op de lijst staan is de eerste hondenhalsband en leiband, afgebeeld in de vroege Mesopotamische kunst. Vroege hondenhalsbanden lijken weinig meer te zijn geweest dan touwen of leren banden die om de nek van de hond werden gebonden, maar werden steeds sierlijker naarmate de beschaving zich ontwikkelde. De hondenhalsband-als-kunst werd volledig gerealiseerd door de Egyptenaren tijdens het tijdperk van het Nieuwe Koninkrijk (ca. 1570 – ca. 1069 BCE), toen hondenhalsbanden werden versierd met de naam van de hond en de eigenaar, maar het concept van de halsband zelf werd het eerst ontwikkeld in Mesopotamië.

Eerste multinationale rijk

Een van de “primeurs” van Mesopotamië is het eerste multinationale rijk ter wereld, het Akkadische rijk (2334 – ca. 2083 v. Chr.) gesticht door Sargon van Akkad (de Grote, r. 2334-2279 v. Chr.). De precieze plaats van Akkad is onbekend, maar uit Sargons inscripties blijkt dat zijn rijk zich uitstrekte van de Perzische Golf tot het huidige Koeweit, Irak, Jordanië, Syrië, waarschijnlijk de Levant, en door Klein-Azië tot aan het eiland Cyprus. Sargon hield zijn rijk in stand door vertrouwde personen – zowel mannen als vrouwen – in de hele regio politieke machtsposities te geven. Deze functionarissen werden in latere Babylonische teksten “Burgers van Akkad” genoemd en dienden als gouverneurs, hogepriesters of priesteressen, of bestuurders op hoog niveau in meer dan 65 verschillende steden. Eén van deze vertrouwelingen was zijn dochter Enheduanna (l. 2285-2250 v. Chr.), hogepriesteres van Inanna in de stad Ur. Hoewel Sargon de touwtjes strak in handen hield, zonder het volk te onderdrukken, braken er toch opstanden uit. Het rijk behield zijn samenhang tot aan zijn grootste koning, Sargon’s kleinzoon, Naram-Sin (r. 2261-2224 v. Chr.), maar ging achteruit onder zijn zoon en opvolger Shar-Kali-Sharri (r. 2223-2198 v. Chr.) en viel tenslotte in ca. 2083 v. Chr. ten prooi aan de Gutiërs.

Eerste auteur bekend onder Naam

Enheduanna was niet alleen de Hogepriesteres die hielp het rijk van haar vader in Soemerië te handhaven, maar ook een volleerd dichteres en de eerste auteur die in de wereldgeschiedenis bij naam bekend was. Zij is het meest bekend om haar drie grote hymnen aan de godin Inanna: De Groot-Hartende Meesteres, De Verheffing van Inanna, en Godin van de Gevreesde Machten, maar zij schreef ook 42 gedichten die betrekking hadden op haar persoonlijke gevoelens over een aantal verschillende onderwerpen. De geleerde Stephen Bertman merkt op:

De hymnen geven ons de namen van de belangrijkste godheden die de Mesopotamiërs aanbaden en vertellen ons waar hun belangrijkste tempels zich bevonden, maar het zijn de gebeden die ons iets leren over de mensheid, want in de gebeden komen we de hoop en de angsten van het dagelijkse sterfelijke leven tegen. (172)

Haar gedichten en hymnen waren zeer populair en beïnvloedden latere hymnen, liederen, gedichten en psalmen, met name die van het bijbelse Oude Testament. Het bijbelse Hooglied is beïnvloed door Enheduanna’s verzen en haar werken worden tot op de dag van vandaag gelezen en gewaardeerd.

Invented Literature

De Mesopotamiërs beïnvloedden niet alleen de latere ontwikkeling van heilige liturgische teksten, maar vonden ook literatuur uit, te beginnen met Het Epos van Gilgamesj (geschreven ca. 2150-1400 v. Chr.), waarin het beroemde verhaal wordt verteld van de semi-mythische koning van Uruk, Gilgamesj, en zijn zoektocht naar de zin van het leven in het aanschijn van de onvermijdelijke dood. Het werk werd oorspronkelijk mondeling overgeleverd totdat het in geschreven vorm werd vastgelegd. Vóór de ontdekking van Enheduanna’s werk werd gedacht dat de eerste auteur ter wereld die bij naam bekend was, de Babylonische schrijver Shin-Leqi-Unninni was (werkte 1300-1000 v. Chr.), die de Babylonische versie van het verhaal schreef. Het Epos van Gilgamesj, een fictief verhaal gebaseerd op een echte koning, is representatief voor een genre dat door moderne geleerden bekend staat als Mesopotamische Naru Literatuur en dat voor het eerst verscheen rond het 2e millennium v. Chr. In deze verhalen kwam een beroemd persoon (meestal een koning) voor in een fictief verhaal met als thema meestal iemands relatie tot de goden, maar het kon over elk onderwerp gaan. De twee bekendste voorbeelden van Mesopotamische Naru-Literatuur, naast Gilgamesj, zijn De Legende van Sargon – die handelt over de nederige geboorte van Sargon de Grote en zijn opkomst tot de macht – en De Vloek van Agade – die handelt over Naram-Sin. Deze verhalen waren zeer populair in heel Mesopotamië en beïnvloedden latere schrijvers, mogelijk de schrijvers die de bijbelse verhalen over het leven en de bediening van Jezus Christus schreven, die samen de Evangeliën van het Nieuwe Testament vormen.

Mythen werden Bijbelse Verhalen

Of de Mesopotamische Naru-literatuur de samenstelling van de Evangeliën rechtstreeks heeft beïnvloed, wordt betwist – hoewel de vorm van de composities vergelijkbaar is in die zin dat de Evangeliën ook een centraal personage hebben dat bekend was en in situaties wordt geplaatst die al dan niet werkelijk gebeurd kunnen zijn – maar het is zeker dat de Mesopotamische mythen de bijbelse verhalen over de zondeval en de zondvloed en ook het Boek Job hebben beïnvloed. Deze verhalen werden alle bewerkt uit de Mesopotamische werken De Mythe van Adapa, De Eridu Genesis, De Atrahasis, en de Ludlul-Bel-Nimeqi, waarvan het laatste handelt over de weeklacht van een goede man over zijn ongeluk en zijn vragen over de rechtvaardigheid van de goden. Vóór het midden van de 19e eeuw, toen Europese en Amerikaanse instellingen expedities naar Mesopotamië financierden om fysiek bewijs te vinden dat de bijbelse verhalen kon bevestigen, werd de Bijbel beschouwd als het oudste boek ter wereld dat geheel originele werken bevatte; daarna werden deze werken opgevat als geïnspireerd door of aangepast aan Mesopotamische werken.

Eerste wetboeken

Hoewel het wetboek van de Babylonische koning Hammurabi (r. 1792-1750 v. Chr.) welbekend is, was het niet het eerste wetboek ter wereld en zelfs niet het eerste in Mesopotamië. Het vroegste wetboek was de Code van Urukagina in de 24e eeuw v. Chr. en het tweede was de Code van Ur-Nammu (r. 2047-2030 v. Chr.), stichter van de Derde Dynastie van Ur in Soemerië die de Ur III Periode inluidde (2047-1750 v. Chr.). Het is mogelijk dat Ur-Nammu’s wetboek is geschreven door zijn zoon en opvolger Shulgi van Ur (r. 2029-1982 v. Chr.), maar als dat zo is, dan was het waarschijnlijk ofwel gebaseerd op de code van zijn vader of geschreven in overeenstemming met de voorschriften van zijn vader. De geleerde Paul Kriwaczek merkt op:

Hoewel het geen echt wetboek is, omdat het verre van allesomvattend is; en ook niet, zoals sommigen zeggen, zelfs niet door Ur-Nammu maar door zijn zoon Shulgi is ingevoerd, wetboek of niet, hoewel we slechts fragmenten hebben, zijn ze voldoende om aan te tonen dat de wetten zowel civiele als strafrechtelijke zaken bestreken. Van de strafrechtelijke bepalingen wordt aangegeven welke misdrijven met de dood moeten worden bestraft: moord, roof, het ontmaagden van de maagdelijke vrouw van een andere man, en overspel wanneer begaan door een vrouw. Voor andere overtredingen was de straf een zilveren boete … in tegenstelling tot de bekendere wetten van Hammurabi, die ongeveer drie eeuwen later werden opgesteld, met de wrede bepalingen van “oog om oog, tand om tand”. (148-149)

De Code van Ur-Nammu zou de latere Code van Hammurabi beïnvloeden door de straffen voor overtredingen duidelijk te maken en door zichzelf te legitimeren als voortkomend uit een goddelijke bron. De Codex van Hammurabi was noodzakelijkerwijs strenger omdat hij regeerde over een meer diverse bevolking, die niet dezelfde theologische visie had op de goden en hun verdeling van het recht.

Conclusie

Het bovenstaande zijn slechts enkele van de Mesopotamische bijdragen aan de wereldcultuur. Zij waren ook pioniers in de cartografie en ontwikkelden kaarten tussen 2360-2180 v. Chr. Zij beïnvloedden de Griekse filosofie via de pre-Socratische filosoof Thales van Miletus (ca. 585 v. Chr.), die in Babylonië studeerde en op grond van wat hij daar leerde, beweerde dat water het eerste beginsel van het bestaan was. De concepten van stadsplanning en zonering ontwikkelden zich ook in Mesopotamië, waar een commercieel district gescheiden was van woonwijken en straten in de stad werden aangelegd om het reizen te vergemakkelijken. Het Assyrische Rijk (ca. 1307-612 v. Chr.) was tot dan toe het grootste in de antieke wereld en het Assyrische godsbeeld zou latere monotheïstische visies op het goddelijke beïnvloeden.

Mesopotamië bleef een gevarieerde en vernieuwende regio tot de 7e eeuw n. Chr. toen het werd veroverd door de Arabische Moslim invallers die daarna religie en culturele tradities dicteerden. Net als in het oude Perzië werden inheemse geloofssystemen en tradities aanvankelijk verboden, maar later geassimileerd in de cultuur van de veroveraars. Voor wie de geschiedenis van Mesopotamië kent, dwingt de regio het grootste respect af als de bron van veel van de meest duurzame aspecten van de wereldcultuur.