Wat is progressive supranuclear palsy?
Progressive supranuclear palsy (PSP) is een ongewone hersenaandoening die invloed heeft op beweging, controle van lopen (gang) en evenwicht, spraak, slikken, zien, stemming en gedrag, en denken. De ziekte is het gevolg van beschadiging van zenuwcellen in de hersenen. De lange naam van de aandoening geeft aan dat de ziekte verergert (progressief) en zwakte veroorzaakt (verlamming) door beschadiging van bepaalde delen van de hersenen boven zenuwcelclusters die kernen (supranucleair) worden genoemd. Deze kernen controleren met name de oogbewegingen. Een van de klassieke tekenen van de ziekte is het onvermogen om de ogen goed te richten en te bewegen, wat kan worden ervaren als wazig zien.
De schattingen lopen uiteen, maar slechts ongeveer drie tot zes op de 100.000 mensen wereldwijd, of ongeveer 20.000 Amerikanen, hebben PSP, waardoor het veel minder vaak voorkomt dan de ziekte van Parkinson (een andere bewegingsstoornis waarbij elk jaar naar schatting 50.000 Amerikanen worden gediagnosticeerd). De symptomen van PSP beginnen gemiddeld na de leeftijd van 60 jaar, maar kunnen ook eerder optreden. Mannen worden vaker getroffen dan vrouwen.
PSP werd voor het eerst beschreven als een afzonderlijke aandoening in 1964, toen drie wetenschappers een artikel publiceerden dat de aandoening onderscheidde van de ziekte van Parkinson. Het werd soms aangeduid als het syndroom van Steele-Richardson-Olszewski, een afspiegeling van de gecombineerde namen van de wetenschappers die de aandoening definieerden.
Huidig is er geen effectieve behandeling voor PSP, maar sommige symptomen kunnen worden beheerst met medicatie of andere interventies.
top
Wat zijn de symptomen?
Het patroon van tekenen en symptomen kan van persoon tot persoon nogal verschillen. Het meest voorkomende eerste symptoom van PSP is evenwichtsverlies tijdens het lopen. Mensen kunnen onverklaarbare valpartijen hebben of stijf en onhandig lopen.
Naarmate de ziekte vordert, zullen de meeste mensen een wazig zicht beginnen te ontwikkelen en problemen met het controleren van oogbewegingen. In feite bieden oogproblemen, met name trage oogbewegingen, meestal de eerste definitieve aanwijzing dat PSP de juiste diagnose is. Personen die aan PSP lijden, hebben vooral moeite om hun blik vrijwillig verticaal te verplaatsen (d.w.z. naar beneden en/of naar boven) en kunnen ook moeite hebben om hun oogleden onder controle te houden. Dit kan leiden tot de noodzaak het hoofd te bewegen om in verschillende richtingen te kijken, tot het onwillekeurig sluiten van de ogen, tot langdurig of onregelmatig knipperen, of tot moeilijkheden bij het openen van de ogen. Een ander veel voorkomend visueel probleem is het onvermogen om oogcontact te houden tijdens een gesprek. Dit kan de verkeerde indruk geven dat de persoon vijandig of ongeïnteresseerd is.
Mensen met PSP vertonen vaak veranderingen in stemming en gedrag, waaronder depressie en apathie. Sommigen vertonen veranderingen in beoordelingsvermogen, inzicht en probleemoplossing, en kunnen moeite hebben met het vinden van woorden. Zij kunnen hun interesse in gewone plezierige activiteiten verliezen of verhoogde prikkelbaarheid en vergeetachtigheid vertonen. Mensen kunnen plotseling lachen of huilen zonder duidelijke reden, ze kunnen apathisch zijn, of af en toe een woede-uitbarsting hebben, ook zonder duidelijke reden. De spraak wordt meestal trager en onduidelijk en het doorslikken van vast voedsel of vloeistoffen kan moeilijk zijn. Andere symptomen zijn trage bewegingen, monotone spraak en een maskerachtige gezichtsuitdrukking. Aangezien veel symptomen van PSP ook worden gezien bij personen met de ziekte van Parkinson, vooral in het begin van de aandoening, wordt PSP vaak verkeerd gediagnosticeerd als de ziekte van Parkinson.
top
Wat is het verschil tussen PSP en de ziekte van Parkinson?
Zowel PSP als de ziekte van Parkinson veroorzaken stijfheid, bewegingsmoeilijkheden en onhandigheid, maar PSP is sneller progressief in vergelijking met de ziekte van Parkinson. Mensen met PSP staan meestal uitzonderlijk recht of kantelen soms zelfs hun hoofd naar achteren (en hebben de neiging naar achteren te vallen). Dit wordt “axiale rigiditeit” genoemd. Mensen met de ziekte van Parkinson buigen meestal voorover. Problemen met spreken en slikken komen bij PSP veel vaker voor en zijn ernstiger dan bij de ziekte van Parkinson, en treden gewoonlijk eerder in het ziekteverloop op. Oogbewegingen zijn abnormaal bij PSP maar bijna normaal bij de ziekte van Parkinson. Beide ziekten hebben nog andere kenmerken gemeen: begin op late middelbare leeftijd, bradykinesie (trage beweging), en rigiditeit van de spieren. Tremor, die zeer vaak voorkomt bij personen met de ziekte van Parkinson, is zeldzaam bij PSP. Hoewel personen met de ziekte van Parkinson duidelijk baat hebben bij het geneesmiddel levodopa, reageren mensen met PSP minimaal en slechts kort op dit geneesmiddel. Ook vertonen mensen met PSP ophoping van het eiwit tau in aangetaste hersencellen, terwijl mensen met de ziekte van Parkinson ophoping vertonen van een ander eiwit, dat alfa-synucleïne wordt genoemd.
top
Wat veroorzaakt PSP?
De precieze oorzaak van PSP is niet bekend. De symptomen van PSP worden veroorzaakt door een geleidelijke aftakeling van hersencellen in een paar specifieke gebieden in de hersenen, voornamelijk in het gebied dat hersenstam wordt genoemd. Een van deze gebieden, de substantia nigra, wordt ook aangetast bij de ziekte van Parkinson, en schade aan dit gebied van de hersenen verklaart gedeeltelijk de motorische symptomen die PSP en Parkinson gemeen hebben.
Het kenmerk van de ziekte is de ophoping van abnormale afzettingen van het eiwit tau in zenuwcellen in de hersenen, zodat de cellen niet goed werken en afsterven. Het eiwit tau is verbonden met microtubuli – structuren die de lange processen van een zenuwcel ondersteunen, of axonen, die informatie doorgeven aan andere zenuwcellen. De ophoping van tau plaatst PSP in de groep van aandoeningen die de tauopathieën worden genoemd, waartoe ook andere aandoeningen behoren zoals de ziekte van Alzheimer, corticobasale degeneratie en sommige vormen van frontotemporale degeneratie. Wetenschappers zoeken naar manieren om de schadelijke klontering van tau te voorkomen bij de behandeling van elk van deze aandoeningen.
PSP is meestal sporadisch, wat betekent dat het zelden voorkomt en zonder bekende oorzaak; in zeer weinig gevallen is de ziekte het gevolg van mutaties in het MAPT-gen, dat vervolgens foutieve instructies voor het maken van tau aan de zenuwcel verstrekt. Genetische factoren zijn bij de meeste individuen niet in het spel.
Er zijn verschillende theorieën over de oorzaak van PSP. Een centrale hypothese bij veel neurodegeneratieve ziekten is dat wanneer de abnormale aggregaten van eiwitten zoals tau zich eenmaal in een cel vormen, zij een verbonden cel kunnen beïnvloeden om ook de eiwitklonters te vormen. Op deze manier verspreiden de giftige eiwitaggregaten zich door het zenuwstelsel. Hoe dit proces in gang wordt gezet, blijft onbekend. Eén mogelijkheid is dat een onconventioneel infectieus agens er jaren of decennia over doet om zichtbare effecten te beginnen produceren (zoals bij aandoeningen als de ziekte van Creutzfeldt-Jakob). Een andere mogelijkheid is dat toevallige genetische mutaties, van het soort dat bij ons allemaal voortdurend optreedt, toevallig in bepaalde cellen of bepaalde genen optreden, in precies de juiste combinatie om deze cellen te beschadigen. Een derde mogelijkheid is dat er sprake is van blootstelling aan een onbekende chemische stof in het voedsel, de lucht of het water, die bepaalde kwetsbare delen van de hersenen langzaam beschadigt. Deze theorie is gebaseerd op een aanwijzing die is gevonden op het eiland Guam in de Stille Oceaan, waar een veel voorkomende neurologische ziekte die alleen daar en op enkele naburige eilanden voorkomt, een aantal kenmerken gemeen heeft met PSP, de ziekte van Alzheimer, de ziekte van Parkinson en amyotrofe laterale sclerose. De oorzaak zou een voedingsfactor of een toxische stof zijn die alleen in dat gebied voorkomt.
Een andere mogelijke oorzaak van PSP is celschade veroorzaakt door vrije radicalen, dat zijn reactieve moleculen die voortdurend door alle cellen worden geproduceerd tijdens het normale metabolisme. Hoewel het lichaam over ingebouwde mechanismen beschikt om vrije radicalen uit het systeem te verwijderen, vermoeden wetenschappers dat vrije radicalen onder bepaalde omstandigheden kunnen reageren met en schade kunnen toebrengen aan andere moleculen. Veel onderzoek is gericht op het begrijpen van de rol van schade door vrije radicalen bij ziekten van de mens.
top
Hoe wordt PSP gediagnosticeerd?
Er bestaan momenteel geen specifieke laboratoriumtests of beeldvormende benaderingen om PSP definitief vast te stellen. De ziekte is vaak moeilijk te diagnosticeren omdat de symptomen sterk kunnen lijken op die van andere bewegingsstoornissen, en omdat sommige van de meest karakteristieke symptomen zich laat of helemaal niet kunnen ontwikkelen. De eerste klachten bij PSP zijn meestal vaag en vallen in deze categorieën: 1) symptomen van evenwichtsstoornissen, zoals onvast lopen of abrupt en onverklaarbaar vallen zonder verlies van bewustzijn; 2) visuele klachten, waaronder wazig zien, moeilijkheden met op- of neerkijken, dubbelzien, lichtgevoeligheid, branderige ogen of andere oogproblemen; 3) onduidelijke spraak; en 4) verschillende psychische klachten, zoals traagheid van denken, verminderd geheugen, persoonlijkheidsveranderingen en stemmingswisselingen. Een eerste diagnose wordt gesteld op basis van de medische voorgeschiedenis van de betrokkene en een lichamelijk en neurologisch onderzoek. Diagnostische scans zoals magnetische resonantie beeldvorming kunnen krimp aan de bovenkant van de hersenstam aantonen. Andere beeldvormende tests kunnen kijken naar hersenactiviteit in bekende gebieden van degeneratie.
PSP wordt vaak verkeerd gediagnosticeerd omdat het relatief zeldzaam is en sommige van de symptomen erg lijken op die van de ziekte van Parkinson. Geheugenproblemen en persoonlijkheidsveranderingen kunnen er ook toe leiden dat een arts PSP verwart met depressie, of zelfs de symptomen toeschrijft aan een vorm van dementie. De sleutel tot het diagnosticeren van PSP is het identificeren van vroege loopinstabiliteit en problemen met het bewegen van de ogen, spraak- en slikafwijkingen, evenals het uitsluiten van andere soortgelijke aandoeningen, waarvan sommige behandelbaar zijn.
top
Is er een behandeling?
Er is momenteel geen effectieve behandeling voor PSP, hoewel wetenschappers op zoek zijn naar betere manieren om de ziekte te beheersen. De symptomen van PSP reageren meestal niet op medicijnen. Geneesmiddelen die worden voorgeschreven voor de behandeling van de ziekte van Parkinson, zoals ropinirole, leveren zelden extra voordeel op. Bij sommige personen kunnen de traagheid, stijfheid en evenwichtsproblemen van PSP tot op zekere hoogte reageren op antiparkinsonmiddelen zoals levodopa, maar het effect is gewoonlijk minimaal en van korte duur. Overmatig sluiten van de ogen kan worden behandeld met botuline-injecties. Sommige antidepressiva kunnen voordelen bieden naast de behandeling van depressie, zoals verlichting van pijn en vermindering van kwijlen.
De recente benaderingen van therapeutische ontwikkeling voor PSP hebben zich voornamelijk gericht op het opruimen van abnormaal opgehoopt tau in de hersenen. Eén lopende klinische studie zal de veiligheid en verdraagbaarheid bepalen van een verbinding die de ophoping van tau in preklinische modellen voorkomt. Andere studies onderzoeken verbeterde tau-beeldvormende middelen die zullen worden gebruikt om ziekteprogressie en verbetering in respons op behandeling te beoordelen.
Niet-medicamenteuze behandeling van PSP kan vele vormen aannemen. Mensen gebruiken vaak verzwaarde loophulpmiddelen omdat ze de neiging hebben achterover te vallen. Bifocals of speciale brillen, prisma’s genaamd, worden soms voorgeschreven aan mensen met PSP om de moeilijkheid van het naar beneden kijken te verhelpen. Formele fysiotherapie heeft geen bewezen nut bij PSP, maar bepaalde oefeningen kunnen worden gedaan om de gewrichten soepel te houden.
Een gastrostomie (een minimaal invasieve chirurgische ingreep waarbij een buisje door de buikhuid in de maag wordt geplaatst voor voedingsdoeleinden) kan nodig zijn wanneer er slikstoornissen zijn of wanneer er een duidelijk risico is op ernstige verstikking. Diepe hersenstimulatie (waarbij gebruik wordt gemaakt van een chirurgisch geïmplanteerde elektrode en pulsgenerator om de hersenen zodanig te stimuleren dat signalen die veel van de motorische symptomen veroorzaken, worden geblokkeerd) en andere chirurgische ingrepen die bij mensen met de ziekte van Parkinson worden gebruikt, zijn bij PSP niet effectief gebleken.
top
Wat is de prognose?
De ziekte verergert progressief, waarbij mensen binnen drie tot vijf jaar na het begin ernstig gehandicapt raken. Getroffen personen zijn vatbaar voor ernstige complicaties zoals longontsteking, verstikking, hoofdletsel en fracturen. De meest voorkomende doodsoorzaak is longontsteking. Met goede aandacht voor medische en voedingsbehoeften is het mogelijk voor mensen met PSP om tien jaar of langer te leven na de eerste symptomen van de ziekte.
top
Wat voor onderzoek wordt er gedaan?
De missie van het National Institute of Neurological Disorders and Stroke (NINDS) is om te zoeken naar fundamentele kennis over de hersenen en het zenuwstelsel en om die kennis te gebruiken om de last van neurologische ziekten te verminderen. Het NINDS is een onderdeel van de National Institutes of Health (NIH), de belangrijkste financier van biomedisch onderzoek in de wereld.
Vorige studies hebben regio’s van chromosomen die meerdere genen bevatten, waaronder het gen voor tau (MAPT), in verband gebracht met PSP. Onderzoekers gebruiken nu methoden om deze regio’s nauwkeuriger in kaart te brengen en specifieke ziekteveroorzakende mutaties te identificeren, wat zou kunnen wijzen op aanvullende doelen voor de ontwikkeling van toekomstige therapie.
PSP is een van de ziekten die worden bestudeerd als onderdeel van het NINDS Parkinson’s Disease Biomarkers Program (http://pdbp.ninds.nih.gov/). Dit belangrijke NINDS-initiatief is gericht op het ontdekken van manieren om individuen te identificeren die risico lopen op het ontwikkelen van de ziekte van Parkinson en aanverwante aandoeningen, en om de progressie van de ziekte te volgen. NINDS steunt ook klinische onderzoeksstudies naar de ontwikkeling van beeldvorming van de hersenen die een vroegere en nauwkeurigere diagnose van PSP mogelijk kan maken en die kan worden gebruikt om de ziekteprogressie te voorspellen of te volgen. Dergelijke beeldvormingsmarkers kunnen belangrijke hulpmiddelen zijn in de klinische zorg om PSP te helpen onderscheiden van andere verwante aandoeningen, evenals voor onderzoek om potentiële behandelingen te testen die mogelijk niet even goed werken voor uiterlijke vergelijkbare aandoeningen.
Onderzoekers zijn op zoek naar genen die iemands risico op het ontwikkelen van PSP zouden kunnen verhogen. Wetenschappers bestuderen gen-omgevingsinteractie – waarbij omgevingsfactoren en genetica kunnen bijdragen aan de gevoeligheid voor ziekten voor veel ziekten waarbij er genetische invloeden kunnen zijn die verschillen tussen families of zelfs binnen één familie. Onderzoekers integreren onderzoeksinstrumenten op het gebied van menselijke genetica en ziekte-epidemiologie om een beter inzicht te krijgen in de gezamenlijke risicofactoren die kunnen bijdragen tot de oorzaak van PSP.
Hoewel het eiwit tau in verband is gebracht met PSP en andere verwante aandoeningen, begrijpen wetenschappers nog niet de mechanismen die leiden tot ziekte en symptomen. Tau kan bestaan in meerdere vormen, of conformaties, en onderzoek heeft aangetoond dat sommige van deze conformaties schadelijk zijn, wat leidt tot toxische klonters en verstoring van signaalwegen binnen cellen. NINDS ondersteunt een aantal studies om de verschillende conformatie van tau te karakteriseren en te onderscheiden en om hun rol bij ziekte te begrijpen. Onderzoekers ontwikkelen ook diermodellen van PSP en andere aan tau gerelateerde aandoeningen, waaronder fruitvlieg- en zebravismodellen, voor onderzoek naar ziektemechanismen en het preklinisch testen van potentiële geneesmiddelen. Andere studies in diermodellen richten zich op hersencircuits die door PSP zijn aangetast, zoals die welke betrokken zijn bij motorische controle en slaapregulatie, wat ook inzichten kan opleveren in ziektemechanismen en behandelingen. Omdat de symptomen van personen met PSP sneller verlopen dan bij andere tauopathieën, denken sommige onderzoekers dat een anti-tau-therapie sneller baat zal hebben bij klinische proeven met PSP.
Het Rare Diseases Clinical Research Network, dat wordt geleid door het National Center for Advancing Translational Sciences (NCATS) van de NIH, is ontworpen om medisch onderzoek naar zeldzame ziekten te bevorderen door onderzoekssamenwerking, inschrijving voor studies en het delen van gegevens onder onderzoekers van zeldzame ziekten te vergemakkelijken. Een onderzoeksconsortium dat in het kader van dit project wordt gefinancierd, bestudeert neurologische aandoeningen, waaronder PSP. Voor meer informatie over het klinisch onderzoeksnetwerk voor zeldzame ziekten, zie http://www.ncats.nih.gov/research/rare-diseases/ordr/rdcrn/rdcrn.html.
Lopend onderzoek dat door de NIH wordt ondersteund op het gebied van verwante en meer voorkomende ziekten met gemeenschappelijke kenmerken, zoals de ziekte van Parkinson en de ziekte van Alzheimer, zal waarschijnlijk inzichten in PSP opleveren, net zoals het bestuderen van PSP kan helpen licht te werpen op de ziekte van Parkinson en de ziekte van Alzheimer. Onderzoek naar deze ziekten en andere aandoeningen kan worden gevonden met behulp van NIH RePORTER (http://projectreporter.nih.gov), een doorzoekbare database van lopende en vroegere onderzoeksprojecten die door NIH en andere federale agentschappen worden gesteund. RePORTER bevat ook links naar publicaties en patenten waarin steun van deze projecten wordt geciteerd.
top
Waar kan ik meer informatie krijgen?
Voor meer informatie over neurologische aandoeningen of onderzoeksprogramma’s die worden gefinancierd door het National Institute of Neurological Disorders and Stroke, kunt u contact opnemen met het Brain Resources and Information Network (BRAIN) van het instituut op:
BRAIN
P.O. Box 5801
Bethesda, MD 20824
800-352-9424
Informatie is ook beschikbaar bij de volgende organisaties:
“Progressive Supranuclear Palsy Fact Sheet”, NINDS, Publicatiedatum september 2015.
NIH Publication No. 15-3897
Terug naar Progressieve Supranucleaire Palsie Informatiepagina
Zie een lijst van alle NINDS-aandoeningen
Publicaciones en Español
Parálisis Supranuclear Progresiva
Vervaardigd door:
Office of Communications and Public Liaison
National Institute of Neurological Disorders and Stroke
National Institutes of Health
Bethesda, MD 20892
NINDS gezondheidsgerelateerd materiaal wordt alleen voor informatieve doeleinden verstrekt en vertegenwoordigt niet noodzakelijkerwijs de goedkeuring door of een officieel standpunt van het National Institute of Neurological Disorders and Stroke of enige andere federale instantie. Advies over de behandeling of verzorging van een individuele patiënt dient te worden verkregen door consultatie van een arts die die patiënt heeft onderzocht of bekend is met de medische voorgeschiedenis van die patiënt.
Alle door de NINDS gepubliceerde informatie behoort tot het publieke domein en mag vrijelijk worden gekopieerd. Verwijzing naar de NINDS of de NIH wordt op prijs gesteld.