Mythologische voorstellingen lopen van de laat-preklassieke muurschilderingen van San Bartolo tot de laat-postklassieke codices. Hieronder volgt een overzicht van oude mythen die voor een groot deel aansluiten bij de hierboven geschetste brede verhalende thema’s van de vroeg-koloniale en meer recente orale traditie.
Kosmogonie: Verslaving van de Grote KrokodilEdit
In een vroege beschrijving van een Yucatec vuurritueel (Relación de Mérida) symboliseert een krokodil de zondvloed en de aarde; zo’n krokodil, Itzam Cab Ain genaamd, was behulpzaam bij het veroorzaken van een zondvloed en werd verslagen door zijn keel door te snijden (Boeken van Chilam Balam van Maní en Tizimín). Pre-Spaanse gegevens wijzen op deze gebeurtenissen. Een waterspuwende hemelse draak met hertenkaken op bladzijde 74 van de Dresden Codex wordt algemeen beschouwd als de veroorzaker van de zondvloed. Een postklassieke muurschildering uit Mayapan toont een vastgebonden krokodil in het water, terwijl een klassieke inscriptie uit Palenque (Tempel XIX) melding maakt van de onthoofding van een krokodil.
Schepping van de Mensheid: Monkey BrothersEdit
Op verschillende vazen worden de Monkey Brothers van de Popol Vuh, Hun-Batz (‘One Howler Monkey’) en Hun-Choven, afgebeeld als Howler aapgoden die boeken schrijven en mensenhoofden beeldhouwen. Hiëroglief en metaforisch kunnen de handelingen van het schrijven en beeldhouwen verwijzen naar de schepping van menselijke wezens. Een mythe, overgeleverd door Las Casas, plaatst deze handelingen in hun juiste, transcendente perspectief door te beschrijven hoe eerdere pogingen tot schepping mislukten, totdat twee ambachtelijke broers, Hun-Ahan en Hun-Cheven, toestemming kregen om de mensheid te scheppen en, inderdaad, het huidige universum, door middel van hun kunstnijverheid.
Handelingen van de HeldenEdit
HeldentweelingEdit
Verhalen over de Heldenbroers die de Popol Vuh Hunahpu en Xbalanque (de iconografische ‘Hoofdbandgoden’) noemt, circuleerden al in de Klassieke Periode, zij het in versies die slechts gedeeltelijk samenvallen met het zestiende-eeuwse verhaal. Het is bijvoorbeeld helemaal niet gebruikelijk om ze als balspelers aan te treffen. Twee andere episoden springen daarentegen in het oog. De eerste, die overeenkomt met het geïsoleerde verhaal van Vucub Caquix in de Popol Vuh, is de nederlaag van een vogeldemon die al is afgebeeld in het laat-preklassieke Izapa en het vroegste balspeelveld van Copan, en die overal in Meso-Amerika is aangetroffen. In de andere episode, die niet in de Popol Vuh voorkomt, verzorgen de heldenbroers een stervend hert dat bedekt is met een lijkwade met gekruiste beenderen, in een scène die wellicht de transformatie van de vader van de helden in een hert voorstelt. In zowel Maya als niet-Maya heldenverhalen staat een dergelijke transformatie gelijk met de oorsprong van de dood. De muurschilderingen op de westelijke muur van San Bartolo tonen wellicht nog een andere episode, namelijk Hunahpu die de eerste offers brengt in de vier windstreken van de wereld. Tenslotte nemen de Hoofdbandgoden vaak deel aan de mythologie van de Getooide Maïsgod, de Maïsheld.
MaïsheldEdit
De Getooide Maïsgod is het onderwerp van vele episoden, waarvan slechts een deel is verklaard. Vaak wordt hij vergezeld door de Heldentweeling. Sommige geleerden beschouwen hem als de klassieke vorm van de vader van de heldentweeling, de ‘mislukte held’ Hun-Hunahpu, en zien het hoofd van de maïsgod aan een cacaoboom dan ook als het afgehakte hoofd van Hun-Hunahpu dat in een kalebasboom hangt. Er is echter ook een tendens om de getoniseerde maïsgod als een op zichzelf staande figuur te beschouwen. Geleerden hebben hem vergeleken met de maïsheld van de volkeren aan de Golfkust en hebben verschillende episoden uit de mythologie van deze godheid in de Maya-kunst geïdentificeerd, zoals zijn geboorte en wedergeboorte in zee, zijn muzikale uitdaging aan de godheden van het water en de regen (op de westelijke muur van San Bartolo) en zijn zegevierende verschijning uit het schildpaddenverblijf van deze laatste. Anderen zien de “muzikale uitdaging” liever als een ritueel voor het maken van regen en het tevoorschijn komen uit het schildpaddenverblijf als de opening van de maïsberg. Een andere veel voorkomende scène, de maïsgod omringd door naakte vrouwen, kan verband houden met het feit dat de Getonifieerde Maïsgod ook fungeert als een maangod; want in veel Meso-Amerikaanse zon- en maanverhalen wordt een speelse jongeman eerder maan dan zon door toe te geven aan de verlokkingen van jonge vrouwen.
JaguarslachtersEdit
In het duistere verleden, voordat orde heerste, vormden jaguars een voortdurende bedreiging voor de mensheid. In hun mythen en rituelen hebben Mayagroepen van Chiapas de daden van jaguarmoordende helden overgeleverd, namelijk het doden van jaguars die aan hun stenen zetels gekluisterd waren; het vangen van jaguars in een ‘stenen val’; en het verbranden van jaguars op een bepaalde rots. Al deze jaguars vertegenwoordigen de macht van vijandige sociale groepen. Codische vazen tonen soortgelijke prestaties, maar lijken ze toe te schrijven aan vier mannen. Een neerliggende jaguar-godheid die wordt geassocieerd met oorlog en aards vuur krijgt een rotsblok op zijn buik geworpen, misschien behorend tot een valstrik; als alternatief wordt hij vastgebonden en aan de fakkel gelegd, in één scène terwijl hij op een rotsachtig altaar zit. Waarschijnlijk omdat jaguars ook vijandige heersers en hun krijgers kunnen symboliseren, wordt naar deze laatste episode verwezen in bepaalde monumentale inscripties te Naranjo, alsmede in de kunst van Tonina (gebonden gevangene met attributen van de jaguar-god). Dezelfde inscripties verbinden het thema van de klassieke jaguarslachter met dat van de zogenaamde Jaguar Baby.
Huwelijk met de AardeEdit
Hummingbird SuitorEdit
Zoals eerder vermeld, is ‘Hummingbird’ de held van een wijdverbreid verhaal over het verleiden en ontvoeren van de dochter van de voornaamste berggodheid. Aangezien de dochter de “bruid-rijkdom” van de aarde vertegenwoordigt, werd dit verhaal ook gereciteerd als onderdeel van de procedures om de hand van een meisje te vragen. Een beroemde klassieke vaas toont dan ook een vrijer met een kolibriemasker die een vaas aanbiedt aan de oppergod en wat zijn dochter, de maan, blijkt te zijn. In dezelfde context hoort ook het bekende beeldje van een kolibrie die op een weefgetouw zit en een jonge vrouw observeert die aan het weven is.
Ontvoerings EpisodeEdit
Een aantal codische vazen toont gegeerde jonge mannen samen met jonge vrouwen en amazones die een hert bestijgen, allen rondom een gewonde of stervende oude man die de beschermgod is van het hert (Sip). In andere scènes berijdt de oppergod Itzamna een hert en jagen de heldenbroers op een everzwijn waaraan de oppergod zich vastklampt. De groep met de gewonde oude man is verklaard door concepten en verhalen die betrekking hebben op de jacht, maar ook door de ontvoeringsepisode van de Kolibrie-mythe, in een gereconstrueerde Klassieke versie waarin een ‘Maïs-Dier God’ held en de Tweeling betrokken zijn. Een bijzonder fantasierijke reconstructie luidt als volgt:
“De oude god Huk Siʼp werd ziek. Een van de Tweelingen verandert in een hert om zijn vrouw te ontvoeren. De vrouw van Huk Siʼp vlucht met de Tweeling. De oude god vraagt Itzamnaaj dat hij zijn vrouw terugbrengt. Rijdend op een hert achtervolgt Itzamnaaj de Tweeling. De tweeling valt Itzamnaaj aan en verwondt hem. Itzamnaaj redt zich van hen door op een pekari te rijden. De tweeling verzoent zich met Itzamnaaj en brengt hem geschenken.”