Hitler heeft Europa in 1939 weer in de oorlog meegesleept. Dat wil niet zeggen dat er zonder hem geen tweede wereldconflict zou zijn geweest, zeker niet als de situatie in het Verre Oosten in aanmerking wordt genomen, maar het verhaal dat zich heeft afgespeeld is inherent verbonden met het verhaal van Hitlers opkomst en zijn vastbeslotenheid om een overheersend Derde Rijk te bouwen.
Het Verdrag van Versailles en de Duitse zucht naar wraak
De spoorwegwagon waarin de wapenstilstand van 1918 werd getekend, werd in 1940 symbolisch opnieuw gebruikt toen de Fransen bezweken onder de Duitse bezetting.
De Duitse strijders hadden zich verraden gevoeld door de ondertekening van de wapenstilstand te Compiègne op 11 november 1918 te midden van binnenlandse politieke onrust die werd aangewakkerd door een burgerlijke context van oorlogsmoeheid en honger.
Enkele van de opzienbarende agitatoren in deze tijd waren linkse Joden, wat de samenzweringstheorie van een Joodse bolsjewistische ontrouw voedde die later zoveel aanhang kreeg toen Hitler het psychologische grondwerk legde om Duitsland voor te bereiden op een nieuwe oorlog.
De verwoestende ervaring van de Eerste Wereldoorlog liet de overwinnende naties en hun bevolking wanhopig achter om een herhaling te voorkomen. Op aandringen van de Fransen waren de voorwaarden van het Verdrag van Versailles uiterst streng, waardoor Duitsland berooid achterbleef en de bevolking zich slachtoffer voelde.
Watch Now
Nationalistische Duitsers stonden daarom steeds meer open voor ideeën van wie dan ook die de kans boden de vernedering van Versailles recht te zetten.
Economische neergang
Economische neergang kan altijd worden aangegrepen om omstandigheden van burgerlijke, politieke en internationale onrust te creëren. Hyperinflatie trof Duitsland hard in 1923-4 en vergemakkelijkte de vroege ontwikkeling van Hitlers carrière.
Hoewel herstel werd ervaren, werd de kwetsbaarheid van de Weimar Republiek blootgelegd door de wereldwijde crash die in 1929 toesloeg. De daaropvolgende Grote Depressie hielp op haar beurt omstandigheden te scheppen, zoals wijdverspreide werkloosheid, die de fatale opkomst van de Nationaal-Socialistische Partij vergemakkelijkte.
Deposanten proberen wanhopig hun spaargeld weg te halen bij de Spaarbank van Berlijn aan de Mühlendammstraat, 13 juli 1931
Nazi-ideologie en Lebensraum
Hitler maakte gebruik van het Verdrag van Versailles en de deuken in de Duitse trots die daardoor en door de oorlogsnederlaag waren ontstaan, door een hernieuwd gevoel van (extreme) nationale trots bij te brengen.
Dit was deels gebaseerd op een ‘wij en zij’ retoriek die de Duitse natie identificeerde met de Arische suprematie over alle andere rassen, onder wie bijzondere minachting was gereserveerd voor de Slavische, Roma en Joodse ‘Untermenschen’. Dit zou ernstige gevolgen hebben gedurende de jaren van nazi-hegemonie, toen zij streefden naar een ‘definitieve oplossing’ voor het ‘Joodse vraagstuk’.
De bijeenkomsten van Neurenberg werden door de nazi’s gebruikt om de nationalistische geestdrift aan te wakkeren
Al in 1925, met de publicatie van Mein Kampf, had Hitler een voornemen geschetst om de Duitsers in heel Europa te verenigen in een opnieuw samengesteld gebied dat ook Oostenrijk omvatte, en om buiten dit nieuwe Rijk uitgestrekte stukken land in bezit te nemen die voor zelfvoorziening zouden zorgen.
In mei 1939 noemde hij de komende oorlog expliciet verbonden met het streven naar de ‘Lebensraum’ in het oosten, waarmee hij heel Midden-Europa en Rusland tot aan de Wolga bedoelde.
De opkomst van het extremisme en het smeden van bondgenootschappen
Europa kwam uit de Eerste Wereldoorlog als een zeer veranderd Europa tevoorschijn, met grote delen van de politieke grond die werden ingenomen door spelers van extreem rechts en links. Stalin werd door Hitler gezien als een belangrijke toekomstige tegenstander en hij was bang dat Duitsland territoriaal klem zou komen te zitten tussen de Sovjet-Unie in het oosten en een bolsjewistisch Spanje, samen met een linkse Franse regering, in het westen.
Daarom koos hij ervoor om in te grijpen in de Spaanse Burgeroorlog om de rechtse aanwezigheid in Europa te versterken, terwijl hij de effectiviteit van zijn nieuwe luchtmacht en de Blitzkrieg tactieken die het kon helpen, uitprobeerde.
Hitler en Göring, geflankeerd door Erhard Milch en Victor Lutze, bewonderen de nieuwe Duitse luchtmacht, april 1936.
In deze tijd werd de vriendschap tussen nazi-Duitsland en fascistisch Italië versterkt, waarbij Mussolini er ook op uit was het Europese gelijk te beschermen en tegelijkertijd de eerste plaats te bemachtigen om te profiteren van het Duitse expansionisme.
Duitsland en Japan ondertekenden in november 1936 het Anti-Komintern Pact. De Japanners wantrouwden het Westen steeds meer na de Wall Street Crash en wilden China en Mantsjoerije onderwerpen op een manier die aansloot bij de nazi-doelen in het oosten van Europa.
Superficieel gezien kwam de meest onwaarschijnlijke diplomatieke overeenkomst tot stand in augustus 1939, toen het nazi-Sovjet niet-aanvalspact werd getekend. Met deze akte sneden de twee mogendheden in feite de vermeende ‘bufferzone’ op die tussen hen in Oost-Europa bestond en effenden zij de weg voor de Duitse invasie in Polen.
De mislukking van de appeasement
Amerikaans isolationisme was een direct antwoord op de Europese gebeurtenissen van 1914-18 waarin de VS uiteindelijk verwikkeld waren geraakt. Hierdoor bleven Groot-Brittannië en Frankrijk, die al doodsbang waren voor het vooruitzicht van een nieuwe oorlog, zonder een belangrijke bondgenoot in de werelddiplomatie tijdens het gespannen interbellum.
Dit wordt het meest benadrukt in verband met de tandeloze Volkenbond, een ander product van Versailles, die duidelijk faalde in zijn mandaat om een tweede wereldconflict te voorkomen.
Tegen het midden van de jaren dertig bewapenden de nazi’s Duitsland opnieuw, ondanks het Verdrag van Versailles en zonder sancties of protest van Groot-Brittannië of Frankrijk. De Luftwaffe werd opgericht, de zeemacht werd uitgebreid en de dienstplicht werd ingevoerd.
Watch Now
Met voortdurende minachting voor het Verdrag, herbezetten Duitse troepen het Rijnland in maart 1936. Tegelijkertijd versterkten deze ontwikkelingen Hitlers legende binnen Duitsland en zorgden ze voor de broodnodige werkgelegenheid, terwijl ze de Führer tegelijkertijd aanmoedigden om de buitenlandse appeasement tot het uiterste te drijven.
Neville Chamberlain, de Britse premier van 1937-40, is de man die het meest in verband wordt gebracht met de appeasement van nazi-Duitsland. De vergeldingsvoorwaarden die in Versailles aan Duitsland werden opgelegd, betekenden dat veel andere potentiële uitdagers van Hitler ervoor kozen het Duitse recht op het Sudetenland op te eisen en de Anschluss van Oostenrijk te voltooien, in plaats van de confrontatie met hem aan te gaan en het risico te lopen een oorlog uit te lokken.
Die houding resulteerde in de ondertekening van het Verdrag van München zonder dat aan Hitlers eisen werd getornd, tot diens verrassing, hetgeen Chamberlain bij zijn terugkeer in Groot-Brittannië met schande vierde.
Een overweldigende voorkeur voor vrede onder Britse en Franse burgers was in de jaren voorafgaand aan 1939 blijven overheersen. Dit wordt onderstreept door Churchill en anderen die waarschuwden voor Hitlers dreiging, als oorlogszuchtig te brandmerken.
Er kwam een omslag in de publieke opinie na Hitlers toe-eigening van de rest van Tsjecho-Slowakije in maart 1939, waarmee het Verdrag van München op minachtende wijze werd genegeerd. Chamberlain garandeerde vervolgens de Poolse soevereiniteit, een lijn in het zand die werd afgedwongen door het vooruitzicht van de Duitse overheersing in Europa.
Hoewel velen er nog voor kozen te geloven dat het nu onvermijdelijke vooruitzicht van oorlog ondenkbaar was, betekende het Duitse optreden op 1 september 1939 het begin van een nieuw groot conflict in Europa, slechts 21 jaar na de ontknoping van de ‘Oorlog om alle Oorlogen te beëindigen’.
Het Duitse leger trok op 1 september 1939 Polen binnen, de daad die de aanzet gaf tot de Tweede Wereldoorlog.